Соҳибқирон Амир Темурдек улуғ зотнинг киндик қони тўкилган заминга, жаҳонгир бунёд этган кўҳна Оқсаройни зиёрат қилиш учун дунёнинг бир четидан келаётган сайёҳларни кўриб, бу ер бизга саждагоҳ каби муқаддас эканига амин бўламиз. Бу зиёратгоҳлар ватанимизнинг қон томири ҳисобланади.

Оқсаройнинг дастлабки кўриниши ҳақида испан элчиси Руи Гонсалес де Клавихо ўз хотираларида шундай маълумот беради: “1404 йил, 29 август. Элчиларнинг подшонинг буйруғи билан бунёд этилган катта саройга олиб бордилар. Айтишларича, бу ерда йигирма йилдан буён ишчилар ишлар экан. Ҳатто ҳозир ҳам кўп усталар ишлаб турибди. Саройнинг кириш йўли жуда узун ва дарвозаси ҳам жуда баланд. Катта дарвозалардан сўнг яна бошқа дарвоза бор... Ҳовли ўртасида катта ҳовуз бўлиб, ҳовлининг эни уч юз қадам. Ҳовли орқали саройнинг энг катта биносига ўтилади. Бу бинога киришда ҳам жуда катта баланд эшик бўлиб, у олтин, ложувард ва кошинлар билан моҳирона безатилган... Бу эшик орқали тўрт бурчак шаклдаги қабулхонага кирилади... Бу ердан элчиларни юқори қаватларга олиб чиқадилар. Бу ерда хоналар шунчалар кўпки, уларни бирданига тасвирлашнинг иложи йўқ. Саройдаги безаш ишларнинг барчаси олтин ва қимматбаҳо тошлардан қилинганки, бунга ҳатто Парижнинг усталари ҳам қойил қолиши мумкин...”

Ўз даврининг умумий баландлиги 70 метр атрофида бўлган Оқсарой биносининг ҳозирги кунда сақланиб қолган қисми 38 метрга тушиб қолган. Саройни безашда нақшинкор усулларда битилган ёзувларга алоҳида эътибор берилган. Ғарбий устуннинг олд томонида “Агар кимки, бизнинг куч-қудратимизга шубҳа қилса, биз қурдирган иморатларга боқсин”, деган машҳур хитоби бўлган. Бу хитоб Амир Темур номидан ёзилган бўлиб, бир вақтнинг ўзида Соҳибқироннинг куч-қудрати, маънавий бойлиги ҳамда меъморларнинг ҳур фикрлигидан далолат беради.

Оқсарой яқинидаги Амир Темур музейида сақланаётган экспонатлар сони 20 мингга яқин. Бу ерда неча юз йиллар илгари араб ёзувида кўчирилган муқаддас Қуръоннинг кичик нусхалари мавжуд. Бу китобчаларни Соҳибқироннинг амирлари ва сипоҳлари доим ён чўнтагида олиб юрган.

– Хўжаилғор қишлоғи қадим Кешнинг бебаҳо гавҳари саналади,– дейди ўқитувчилик касбни эъзозлаб келаётган Зулфия Умирова. –Улуғ зотларнинг номи билан кўҳна шаҳарнинг маданий, маърифий, маънавий соҳасига ўз ҳиссасини қўшган фозилларнинг ҳам яшаган жойлари зиёратгоҳларга айлантирилгани қувонарли. Ҳали бу маскан бағрида номи-ю қилган ишлари аниқланмаган қанчадан-қанча зиёли зотлар ётибди. Уларнинг маънавий меросини ўрганиш улуғ ишдир.

– Хўжаилғор қабристонидаги тизза бўйи супа Обод масжидининг ўрни. Ёшлигимда ўзим гувоҳ бўлганман, – дейди маҳалла оқсоқоли Азамат ота. – Бу жойлар кўркам эди. 1930-1940 йилларда замоннинг “зиёли”ларидан бирининг кўрсатмаси билан масжид буздирилиб, ғиштидан замонавий бинолар қуришда фойдаланган. Хўжаилғорнинг қадимий ёдгорликларидан энг охиргиси ҳам йўқолган.

Шу тарафда қўшчашма, катта чашма, совуқ булоқ ва Амир Темур чашмаси бор. Уларнинг суви бир-биридан ширин. Қадимда машҳур бўлган “Буюк ипак йўли”нинг бир қисми ҳам Хўжаилғор қишлоғи орқали ўтган.

Соҳибқирон номи билан боғлиқ қутлуғ жойлар обод қилиниб, сайёҳларни ўзига чорлаб турувчи масканларга айлантирилаётгани қувонарли. Собиқ иттифоқ даврида Амир Темурни эъзозлаш тугул номини баланд овозда гапиришнинг ўзи ҳам мумкин эмасди. Бугун олимларимиз Оқсаройни Клавихо тасвирлаганидек бус-бутун макетини яратиш, таъмирлаш борасида изланишлар олиб бораётгани таҳсинга лойиқ.

А. Умирова, “Халқ сўзи”.