Sohibqiron Amir Temurdek ulugʻ zotning kindik qoni toʻkilgan zaminga, jahongir bunyod etgan koʻhna Oqsaroyni ziyorat qilish uchun dunyoning bir chetidan kelayotgan sayyohlarni koʻrib, bu yer bizga sajdagoh kabi muqaddas ekaniga amin boʻlamiz. Bu ziyoratgohlar vatanimizning qon tomiri hisoblanadi.

Oqsaroyning dastlabki koʻrinishi haqida ispan elchisi Rui Gonsales de Klavixo oʻz xotiralarida shunday maʼlumot beradi: “1404-yil, 29-avgust. Elchilarning podshoning buyrugʻi bilan bunyod etilgan katta saroyga olib bordilar. Aytishlaricha, bu yerda yigirma yildan buyon ishchilar ishlar ekan. Hatto hozir ham koʻp ustalar ishlab turibdi. Saroyning kirish yoʻli juda uzun va darvozasi ham juda baland. Katta darvozalardan soʻng yana boshqa darvoza bor... Hovli oʻrtasida katta hovuz boʻlib, hovlining eni uch yuz qadam. Hovli orqali saroyning eng katta binosiga oʻtiladi. Bu binoga kirishda ham juda katta baland eshik boʻlib, u oltin, lojuvard va koshinlar bilan mohirona bezatilgan... Bu eshik orqali toʻrt burchak shakldagi qabulxonaga kiriladi... Bu yerdan elchilarni yuqori qavatlarga olib chiqadilar. Bu yerda xonalar shunchalar koʻpki, ularni birdaniga tasvirlashning iloji yoʻq. Saroydagi bezash ishlarning barchasi oltin va qimmatbaho toshlardan qilinganki, bunga hatto Parijning ustalari ham qoyil qolishi mumkin...”

Oʻz davrining umumiy balandligi 70 metr atrofida boʻlgan Oqsaroy binosining hozirgi kunda saqlanib qolgan qismi 38 metrga tushib qolgan. Saroyni bezashda naqshinkor usullarda bitilgan yozuvlarga alohida eʼtibor berilgan. Gʻarbiy ustunning old tomonida “Agar kimki, bizning kuch-qudratimizga shubha qilsa, biz qurdirgan imoratlarga boqsin”, degan mashhur xitobi boʻlgan. Bu xitob Amir Temur nomidan yozilgan boʻlib, bir vaqtning oʻzida Sohibqironning kuch-qudrati, maʼnaviy boyligi hamda meʼmorlarning hur fikrligidan dalolat beradi.

Oqsaroy yaqinidagi Amir Temur muzeyida saqlanayotgan eksponatlar soni 20 mingga yaqin. Bu yerda necha yuz yillar ilgari arab yozuvida koʻchirilgan muqaddas Qurʼonning kichik nusxalari mavjud. Bu kitobchalarni Sohibqironning amirlari va sipohlari doim yon choʻntagida olib yurgan.

– Xoʻjailgʻor qishlogʻi qadim Keshning bebaho gavhari sanaladi,– deydi oʻqituvchilik kasbni eʼzozlab kelayotgan Zulfiya Umirova. –Ulugʻ zotlarning nomi bilan koʻhna shaharning madaniy, maʼrifiy, maʼnaviy sohasiga oʻz hissasini qoʻshgan fozillarning ham yashagan joylari ziyoratgohlarga aylantirilgani quvonarli. Hali bu maskan bagʻrida nomi-yu qilgan ishlari aniqlanmagan qanchadan-qancha ziyoli zotlar yotibdi. Ularning maʼnaviy merosini oʻrganish ulugʻ ishdir.

– Xoʻjailgʻor qabristonidagi tizza boʻyi supa Obod masjidining oʻrni. Yoshligimda oʻzim guvoh boʻlganman, – deydi mahalla oqsoqoli Azamat ota. – Bu joylar koʻrkam edi. 1930-1940-yillarda zamonning “ziyoli”laridan birining koʻrsatmasi bilan masjid buzdirilib, gʻishtidan zamonaviy binolar qurishda foydalangan. Xoʻjailgʻorning qadimiy yodgorliklaridan eng oxirgisi ham yoʻqolgan.

Shu tarafda qoʻshchashma, katta chashma, sovuq buloq va Amir Temur chashmasi bor. Ularning suvi bir-biridan shirin. Qadimda mashhur boʻlgan “Buyuk ipak yoʻli”ning bir qismi ham Xoʻjailgʻor qishlogʻi orqali oʻtgan.

Sohibqiron nomi bilan bogʻliq qutlugʻ joylar obod qilinib, sayyohlarni oʻziga chorlab turuvchi maskanlarga aylantirilayotgani quvonarli. Sobiq ittifoq davrida Amir Temurni eʼzozlash tugul nomini baland ovozda gapirishning oʻzi ham mumkin emasdi. Bugun olimlarimiz Oqsaroyni Klavixo tasvirlaganidek bus-butun maketini yaratish, taʼmirlash borasida izlanishlar olib borayotgani tahsinga loyiq.

A. Umirova, “Xalq soʻzi”.