Иллюстратив фото

Президентимиз жорий йилнинг 20 июнь куни мамлакатимиз Конституциясига ўзгартириш киритиш ва ташкилий чора-тадбирларни амалга ошириш юзасидан Конституциявий комиссия аъзолари билан бўлиб ўтган учрашувда Бош қомусимизга ўлим жазосини тақиқлаш тўғрисидаги нормани киритишни таклиф қилди.

“Тарихий тажриба шуни кўрсатадики, инсоннинг қадр-қиммати аввало унинг табиий яшаш ҳуқуқида намоён бўлади. Бу — энг улуғ ва муқаддас қадриятларимиздан биридир. Маълумки, биз ўлим жазоси тайинланадиган жиноятлар сонини босқичма-босқич камайтириб, бу жазони тўлиқ бекор қилдик. Шунга қарамай, айрим фуқаролар томонидан ўлим жазосини тиклаш, уни жиноят қонунчилигига қайта киритиш ҳақида таклифлар ҳам илгари сурилмоқда, демократик ва инсонпарвар ғояларни олий қадрият даражасига кўтарган дунёдаги аксарият давлатлар ўлим жазосини бекор қилганини эслатди.

Чунки яшаш ҳуқуқи — ҳар бир инсоннинг табиий ҳуқуқи бўлиб, унга бу ҳуқуқни давлат эмас, Яратганнинг ўзи ато этган. Агар сизлар қўллаб-қувватласангиз, Конституциямизга “Ўзбекистонда ўлим жазоси тақиқланади”, деган яна бир муҳим нормани киритишни таклиф қиламан. Шу тариқа, биз бу ўта жиддий масалада ҳеч қачон ортга қайтмаслигимизни, инсонпарварлик ғояларига содиқ эканимизни бутун дунёга яққол намоён қиламиз”, — дея таъкидлади Шавкат Мирзиёев.

Иккинчи жаҳон урушидан кейин дунёда ўлим жазосини қўллашни қисқартириш ва тўлиқ бекор қилиш тенденцияси кузатилди. Қайд этилишича, БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1948 йил 10 декабрда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 3 ва 5-бандларида ҳар ким яшаш ҳуқуқига эга ва ҳеч ким қийноққа солинмаслиги, шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ёки жазога дучор бўлмаслигини белгилаб беради.

Бундан ташқари, ўлим жазосини бекор қилиш БМТ Бош Ассамблеясининг 1977 йил 8 декабр ва 1980 йил 15 декабрдаги резолюцияларида, шунингдек, БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1989 йил 15 декабрда қабул қилинган Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги пактнинг иккинчи факултатив протоколида тавсия этилган.

Шунингдек, 10 октябрь — Бутунжаҳон ўлим жазосига қарши кураш куни сифатида танилган. У 2003 йилда ўлим жазосини бекор қилиш бўйича Бутунжаҳон коалицияси ташаббуси билан дунёда ўлимга ҳукм қилинганлар сонини камайтириш мақсадида ташкил этилган ва ўшандан бери ҳар йили ўтказиб келинади. Ўлим жазосига қарши жаҳон коалицияси 2002 йилда Римда ташкил этилган.

Бугунги кунда унинг таркибига 150 дан ортиқ миллий ва халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари, жумладан Amnesty International нодавлат нотижорат ташкилотлари, адвокатлар уюшмалари, касаба уюшмалари, маҳаллий ва минтақавий ҳокимият органлари киради. Коалициянинг глобал мақсади ўлим жазоси мавжуд бўлган барча мамлакатларда ўлим жазоси ва қатлларни бекор қилишдир.

Дарҳақиқат, ўлим жазоси — оғир жиноятлар учун тайинланадиган ғайриинсоний, адолатсиз, самарасиз энг оғир жазо тури бўлиб, у инсоннинг қатл этилиши ҳисобланади. Ўтган асрларда ўлим жазосининг маҳкумларни дорга осиш, ўтда ёқиш, парчалаб ташлаш, бошини олиш, паст оловда қайнатиш, тошбўрон қилиш, тириклайин кўмиш, йиртқич ҳайвонларга ем қилиш, қозиққа ўтқизиш ёки бундан ҳам шавқатсиз усулларидан фойдаланилган. Маҳкум шаҳарларнинг марказларида, бозорларда, умуман одамлар гавжум жойларда, кўпинча минг-минглаб одамлар кўз ўнгида қатл қилинган. Қатл жараёни оммавий йиғинларга, ҳалқ тантанасига айланиб кетган. Ҳозирги кунда замонавий дунёда ўлим жазосининг маҳкумни осиш, отиш, тошбўрон қилиш, ўлимга олиб келувчи эмлаш, электр стул, бошини олиш ва газ камераси воситаси қатл этиш каби турлари мавжуд.

Бугунги кунга келиб кўпчилик давлатлар инсонпарварлик нуқтаи назаридан ўрта асрлар даврига хос бўлган бу жазо туридан воз кечган. Жумладан, 1978 йилда Испания, 1981 йилда эса Франция ўлим жазосини бекор қилди. 1990 йилдан бошлаб 40 га яқин мамлакат ва ҳудудлар, жумладан Озарбайжон, Албания, Ангола, Арманистон, Болгария, Буюк Британия, Венгрия, Гонконг, Греция, Грузия, Ирландия, Италия, Канада, Кипр, Кот-д'Ивуар, Қирғизистон, Латвия, Литва, Маврикий, Малта, Мексика, Мозамбик, Молдова, Непал, Парагвай, Полша, Руминия, Сербия, Словакия, Словения, Туркманистон, Украина, Хорватия, Черногория, Чехия, Швейцария, Эстония ва Жанубий Африка республикалари ўлим жазосини бутунлай бекор қилди.

1965 йилдан буён 50 дан ортиқ давлат ўлим жазоси қўлланилиши мумкин бўлган жиноятлар рўйхатини кенгайтирди. 2000 йил ҳолатига кўра, 21 та давлатда мамлакат хавфсизлиги билан боғлиқ жиноятлар (жосуслик, давлатга хиёнат ва бошқалар) учун ўлим жазоси мавжуд. 13 та давлат терроризм, ҳаво қароқчилиги, агар бу одамлар ўлимига олиб келган бўлса, гаровга олинганларни ўлдириш учун ўлим жазосини жорий қилган. Баъзи мамлакатларда ўғирлаш, агар бу уларнинг ўлимига олиб келган бўлса, бундай жазони назарда тутади. Йигирма бир давлатда гиёҳванд моддалар билан боғлиқ жиноятлар учун ўлим жазоси мавжуд. 13 давлатда иқтисодий жиноятлар (коррупция, давлат маблағларини ўзлаштириш, божхоначиларга ҳужум қилиш, қуролли талончилик) учун ўлим жазоси назарда тутилган. Бир қатор ислом давлатларида зино, зўрлаш, гомосексуал алоқалар, мусулмон бўлмаган ва мусулмон аёл ўртасидаги жинсий алоқа учун ўлим жазоси ўрнатилган.

2018 йилдан бошлаб 106 та давлатда барча жиноятлар учун ўлим жазоси бекор қилинган. Бундан ташқари, 6 та давлат уни фақат уруш даврида содир этилган айрим ўта оғир жиноятлар учун сақлаб қолди, умумий деб аталадиган жиноятлар учун ўлим жазосини қўллаш имконияти бундан мустасно. Бир қатор давлатлар амалда ўлим жазосини бекор қилдилар, яъни улар сўнгги 10 йил давомида ўлим жазосини бажармаган ва мораторийга амал қилишни давом эттирмоқчи ёки ўлим жазосини ижро этишга расман мораторий эълон қилган. 2018 йил ҳолатига кўра, 56 та мамлакат ўлим жазосини қўллашни сақлаб қолди.

Сўнгги пайтларда ўлим жазоси белгиланганидан сўнг ҳукм ижро қилингунга қадар ҳам кўп йиллар ўтиб кетади ва кўпинча маҳкумлар табиий равишда вафот этишади. Ўша вақт мобайнида маҳкумга апелляция бериш имконияти берилади ва суд жараёни бир неча марта қайтадан кўриб чиқилиши мумкин. Масалан, АҚШнинг Жоржия штатида яшовчи Жек Олдермен хотинини ўлдиргани учун 1975 йилнинг 14 июн куни ўлим жазосига ҳукм қилинган, лекин орадан 33 йил ўтгандан кейин, 2008 йилнинг 16 сентябрида қатл этилган.

Ҳалқаро Amnesty International ташкилоти томонидан 2021 йилда 18 мамлакатда 579 та қатл этилганини қайд этган, бу 2020 йилга нисбатан 20 фоизга кўп. Унда 483 та қатл қайд этилган. Ҳалқаро Амнестй Интернатионал ташкилотига кўра, энг машҳур қатллар Хитой, Эрон, Миср, Саудия Арабистони ва Сурияда амалга оширилган.

Хитой энг кўп ўлим жазоси қўлланиладиган мамлакат бўлиб қолди. Бироқ, унинг ўлим жазосини қўллашининг ҳақиқий даражаси номаълум, чунки бу маълумотлар махфийлаштирилган.

Шимолий Корея ва Ветнамнинг иккаласи ҳам қатллардан кенг фойдаланилгани ҳақидаги рақамлар ҳам глобал қатл статистикасига киритилмаган, чунки махфийлик ва мустақил маълумотларга киришнинг имкони йўқлиги тенденцияларни баҳолашга тўсқинлик қилади.

Халқаро Amnesty International ташкилоти томонидан 2021-йилда қатл этилган 579 кишидан 24 нафари аёлни қайд этди: Мисрда (8), Эронда (14), Саудия Арабистонида (1) ва АҚШда (1).

Ушбу ташкилот ҳисоботига кўра, 2021 йилда Беларус, Япония ва БААда қатл қилиш жараёни қайта тикланган. Бироқ ташкилот Ҳиндистон, Қатар ва Тайванда қатлларни қайд этмаган. Саудия Арабистонида қайд этилган қатллар сони 27 тадан 65 тага, яъни 140% га ошган.

Шундай ўсишга қарамай, 2021 йилда бутун дунё бўйлаб қатл этилганлар сони Amnesty International Интернатионал ташкилоти томонидан камида 2010 йилдан бери қайд этилган иккинчи энг паст кўрсаткичдир. Кетма-кет иккинчи йил одамларни қатл этгани маълум бўлган мамлакатлар сони ташкилот тарихидаги энг паст кўрсаткич бўлди. Ушбу ташкилот 2019 йилда 657 та, 2020 йилда 483 та ва 2021 йилда 579 та қатлни қайд этган.

Бироқ мазкур аянчли воқеаларга қарамай, ўлим жазосини бекор қилиш тенденцияси 2021 йил давомида жадал давом этди. Серра-Леонеда барча жиноятлар учун ўлим жазосини бекор қилувчи қонун ҳали кучга кирмаган бўлса-да, июл ойида парламент томонидан бир овоздан қабул қилинган эди. Декабрь ойида Қозоғистонда барча жиноятлар учун ўлим жазосини бекор қилувчи қонун қабул қилинди ва у 2022 йил январидан кучга кирди. Папуа-Янги Гвинея ҳукумати ўлим жазоси бўйича умуммиллий маслаҳатлашувларни бошлади, натижада 2022 йил январ ойида ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисидаги қонун лойиҳаси қабул қилинди, у ҳали кучга кирмаган. Йил охирида Малайзия ҳукумати 2022 йилнинг учинчи чорагида ўлим жазосини бекор қилиш бўйича қонунчилик ислоҳоти лойиҳасини тақдим этишини эълон қилди. Марказий Африка Республикаси ва Ганада эса парламент аъзолари давом этаётган ўлим жазосини бекор қилиш учун қонунчиликни ислоҳ қилиш жараёнига киришди.

“Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-процессуал кодексларига ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига, судлар тўғрисидаги, прокуратура тўғрисидаги қонунларга, бошқа бир қанча қонун ҳужжатларига мувофиқ жиноятларнинг таснифланиши ўзгартирилди, ўта оғир жиноятлар жумласига киритилган жиноятлар рўйхати камайтирилди, содир этилган жиноятлар учун озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган муқобил жазо турлари, ярашув институти жорий этилди. Жиноий жазолар тизимини либераллаштиришга қаратилган бошқа бир қанча дастурий чора-тадбирлар қабул қилинди.

Ўлим жазосини қўллаш соҳасининг босқичма-босқич камайиб борганлиги Ўзбекистон Республикасида суд-ҳуқуқ тизимини, жиноий жазоларни либераллаштириш борасида амалга оширилаётган жараёнларнинг муҳим йўналиши бўлди. Мамлакат мустақилликка эришган пайтда жиноят тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ўлим жазосини назарда тутувчи 30 дан ортиқ моддалардан иборат эди.

Ўзбекистон Республикасининг 1994 йилги Жиноят кодексида бундай моддалар сони 13, 1998 йилда 8, 2001 йилда эса 4 тагача камайтирилди. 2003 йилда жиноят қонунчилигини либераллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар амалга оширилгандан сўнг, фақат икки турдаги жиноят жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш ва терроризм жиноятларини содир этганлик учун ўлим жазоси назарда тутилган бўлиб содир этилган жиноятнинг оғирлигидан қатъи назар, қонун ҳужжатларида вояга етмаганларга, хотин-қизларга ва 60 ёшдан ошган шахсларга нисбатан ушбу турдаги жазони қўллаш тақиқланган эди.

Ўзбекистон Республикасининг жиноятга оид сиёсати ўлим жазосини қўллашга нисбатан жаҳон тенденцияларига тўла мос келиши ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида кўрсатилган инсонпарварлик ва одиллик тамойилларини изчил ифода этишини инобатга олиб мамлакатда амалга оширилаётган жамият ва давлат ҳаётини демократик жиҳатдан янада янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш борасидаги ислоҳотларнинг моҳияти ва мазмуни, суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштириш бўйича олиб борилаётган ишларнинг натижалари сифатида ўлим жазоси бекор қилиниши ҳамда уни умрбод ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум этиш жазоси билан алмаштириш мақсадида Президентнинг 2005 йил 1 август куни “Ўзбекистон Республикасида ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди. 2007 йил 11 июлда қабул қилинган “Ўлим жазоси бекор қилиниши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонун 2008 йилнинг 1 январидан эътиборан кучга кирди. Ўзбекистон 2008 йилнинг 1 январидан ўлим жазосини бекор қилган ва бундай қадам қўйган дунёдаги 135 чи давлат бўлган.

Халқаро Amnesty International ташкилотининг (2021 йил ҳолатига кўра) ҳисоботида 108 та давлат барча турдаги жиноятлар учун ўлим жазосини бекор қилган, 144 та мамлакат ўлим жазосини қонуний ёки амалда бекор қилди. 55 та мамлакатда эса ўлим жазоси сақланиб қолмоқда. Бироқ Андорра, Ангола, Австрия, Камбоджа, Кабо-Верде, Колумбия, Коста Рика, Хорватия, Чехия, Доминикан, Эквадор, Финляндия, Германия, Гвинея-Бисау, Гаити, Гондурас, Исландия, Люксембург, Шимолий Македония, Маршал ороли, Микронезия федерал штати, Монако, Мозамбик, Намибия, Непал, Нидерландия, Никарагуа, Панама, Парагвай, Португалия, Руминия, Сан-Томе ва Принсипи, Сейшел, Словакия, Словения, Швеция, Уругвай, Венесуэла ва Туркия, каби мамлакатларида ўлим жазоси конституция билан тақиқлаб қўйилган.

Шунингдек, Конституциявий комиссия аъзолари билан бўлиб ўтган учрашувда давлатимиз раҳбари Конституцияга, судланган шахслар ва уларнинг яқин қариндошлари ҳуқуқлари кафолатларининг бузилишига чек қўйиш мақсадида “шахснинг судланганлиги ва ундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклашга асос бўлиши мумкин эмас”лиги, “озодликдан маҳрум этилган барча шахсларга нисбатан инсоний муносабат ва уларнинг қадр-қиммати таъминланиши шарт” эканлиги қатъий белгилаб қўйилиши зарурлиги тўғрисида таъкидлади.

Кўп йиллардан буён амалиётда давлат идораларига ишга кирмоқчи бўлган шахслар яқин қариндошлари ёки ўзининг судланганлиги муносабати билан ишга киришда тўсиққа учраб келганлиги ҳеч кимга сир эмас. Конституцияда, Меҳнат кодекси ва бошқа қонунларда ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгалиги, ҳамда меҳнатга оид муносабатларда камситишнинг тақиқланиши белгиланган.

Бироқ, амалдаги қонунчиликда шахснинг ўзини ёки яқин қариндошларини муқаддам судланганлиги муносабати билан ишга қабул қилишни рад этилиши тартиблари аниқ белгиланмаганлиги, фуқароларнинг меҳнат қилиш ва эркин касб танлаш ҳуқуқини тўлиқ амалга оширилишига тўсқинлик қилмоқда.

Президентимиз 2017 йил 12 июль кунги Олий Мажлис палаталари, сиёсий партиялар ҳамда Ўзбекистон Экологик ҳаракати вакиллари билан видеоселектор йиғилишида бундан буён ёшлардан кадр танлашда унинг қариндошлари судланган-судланмаганига қаралмаслигини айтган эди.

Шуни таъкидлаш жоизки, инсон ҳуқуқларини камситувчи, жирканч, ғайриинсоний, жиноий жазонинг оғир тури бўлган ўлим жазосини тақиқлаб қўйиш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига янги нормани киритилиши ва шахснинг судланганлиги ва ундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклашга асос бўлиши мумкин эмаслиги ҳақида қатъий белгилаб қўйилиши, мамлакатимизда инсон қадрини юксалтириш ва эркин фуқаролик жамиятини янада ривожлантириш орқали халқпарвар давлат барпо этиш йўлидаги мақсадимизга хизмат қилади.

Шерзод ЖАЛОЛОВ,

Узбекистон Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети

Илмий-амалий тадкикотлар маркази бош илмий ходими, полковник.