Фото: AP

Шу кунларда дунё президент Дональд Трамп жамоаси томонидан АҚШнинг ташқи ёрдамини музлатишини муҳокама қилмоқда. Бу, биринчи навбатда, ёрдам олувчиларга, барча турдаги нодавлат ташкилотлар, жамғармалар ва жисмоний шахсларга тегишли. Улар орасида чет эл грантларисиз ўз фаолиятини тасаввур қила олмайдиган мухолифат вакиллари ҳам бор. Шу билан бирга, Дональд Трампнинг жамоаси турли мамлакатлардаги барча турдаги нодавлат нотижорат ташкилотларини қўллаб-қувватлаш билан шуғулланувчи АҚШ Халқаро Тараққиёт Агентлиги – USAIDни тугатишга қатъий ва тайёр кўринади. АҚШ ҳукумати самарадорлиги департаменти бошлиғи Илон Маск аллақачон агентликни жиноий ташкилот ва марксистик радикалларнинг илонлари уяси деб атаган ва кейин агентликни қайта тиклаб бўлмаслигини айтган.

Хўш, нега Дональд Трамп USAID фаолиятидан хавотирда? У агентлик мақомини қандай ўзгартириш ниятида?

USAID қандай ташкилот?

АҚШ Халқаро Тараққиёт Агентлиги – USAID Америка Қўшма Штатлари федерал ҳукуматининг агентлиги бўлиб, дунё мамлакатларида ривожланишни рағбатлантириш учун хорижий гуманитар ёрдамни бошқаришга масъулдир.

У 1961 йилда президент Жон Кеннеди даврида Совет Иттифоқининг Африка ва Осиёдаги собиқ Европа мустамлакаларини қўллаб-қувватлашга жавобгар сифатида ташкил этилган. Совуқ уруш даврида Қўшма Штатлар учун СССРнинг ушбу минтақалардаги таъсирига қарши курашиш муҳим эди. Сўнгги ўн йилликларда агентлик Қўшма Штатлардаги энг йирик давлат идораларидан бирига айланди. Яқин вақтгача у 100 дан ортиқ мамлакатларда Америка ташқи ёрдамининг ярмидан кўпини таъминлаган. Бироқ АҚШ федерал бюджетининг бор-йўғи бир фоизи USAID фаолиятига сарфланади, аммо бу ҳам катта маблағ. Маълумотларга кўра, USAIDнинг бюджети 50 миллиард долларни ташкил қилади

Унинг асосий йўналиши ривожланаётган мамлакатларни қўллаб-қувватлаш, жумладан, қашшоқликка қарши курашиш, табиий офатларни бартараф этиш ва ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишдан иборат. Агентлик фаолияти биринчи навбатда Африка, Осиё ва Лотин Америкаси мамлакатларига қаратилган.

Шу билан бирга, USAID ҳукуматда алоҳида мақомга эга. Гарчи агентлик АҚШ Давлат департаментидан кўрсатма олса-да, у ҳозиргача ўз устуворликларига эга мустақил ташкилот сифатида фаолият юритиб келган.

Нега Дональд Трамп жамоаси USAIDни танқид қилмоқда?

Дональд Трамп жамоаси учун USAID бюджет маблағларини самарасиз сарфлайдиган ва қайсидир маънода Давлат департаменти билан рақобатлашадиган кераксиз тузилмадек кўринмоқда. Шу билан бирга, ҳар қандай хорижий ёрдам, янги президентнинг фикрича, АҚШнинг миллий манфаатларига мос келиши керак ва ривожланаётган мамлакатларни қўллаб-қувватлаш кўпинча пулни беҳуда сарфлашга айланган.

USAID ҳам Дональд Трампнинг янги курсига мафкуравий душман ташкилот сифатида қарала бошлади. Агентлик иқтисодий тараққиётни қўллаб-қувватлаш билан чекланиб қолмайди, балки турли нодавлат ташкилотларни молиялаш орқали сўл ғояларни тарқатади, деб ҳисоблайди республикачилар.

Шу ўринда Илон Маск тўғридан-тўғри USAIDни Американи ёмон кўрадиган радикал чап қанот марксистларининг уяси деб атади.

«USAID жиноий ташкилотдир. Унинг ўлиш вақти келди», – дейди Илон Маск.

Бундан ташқари, Маск ҳатто USAID фаолиятини биологик қуроллар яратиш билан боғлаган. Унинг фикрича, агентлик гўёки COVID-19 пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлган тадқиқотни молиялаштирган бўлиши мумкин.

«USAID сизнинг солиқ пулларингизни биологик қуроллар, жумладан, COVID-19 бўйича тадқиқотларни молиялаштириш учун ишлатганини билармидингиз?» – дейди Илон Маск америкаларга.

Қизиғи шундаки, ушбу айбловлардан кўп ўтмай, Маскка ҳам тегишли бўлган Х (собиқ Twitter) ижтимоий тармоғидан USAIDнинг расмий аккаунти ўчириб ташланган. Бундан ташқари, агентликнинг расмий сайти ҳам ўз фаолиятини тўхтатди, булар унинг яқин орада тугатилишига ишора бўлиши мумкин.

USAID қандай ўзгаради?

Дональд Трамп агентликнинг келажаги ҳақидаги режаларини ҳозирча ошкор қилмади. У фақат мавжуд муаммолар ва ўзгаришлар ҳамда кадрлар ўзгариши зарурлигини қайд этди.

«USAIDни ақлдан озган радикаллар бошқаради, биз улардан қутулиб, кейин қарор қабул қиламиз», – дейди Оқ уй раҳбари.

Шу ўринда Маск яна бир бор агентликнинг самарасизлиги ва фойдасизлигини таъкидлаб, «Биз USAIDни тугатиш жараёнидамиз» деди.

Сўнгги кунларда содир бўлган бошқа воқеалар ҳам USAIDнинг тугатилиши кутилаётганини кўрсатди. Биргина Дональд Трамп томонидан эълон қилинган барча Америка ташқи ёрдамларининг 90 кунлик музлатилиши агентлик келажагини ноаниқ қилиб қўйди. Ўшандан бери USAID расмийлари “қўрқув ва тартибсизлик муҳитида” ишладилар, дея қайд этди “The New York Times” газетаси.

“NBC News”га кўра, февраль ойи бошига келиб, USAIDнинг юзлаб ходимлари, жумладан, 60 нафар юқори мартабали амалдорлар аллақачон ишдан бўшатилган ёки ҳақ тўланмайдиган таътилга чиқарилган. Минглаб ишчилар яқин келажакда ишсиз қолиши мумкинлигидан огоҳлантирилган.

Қизиғи шундаки, USAIDнинг бир қатор юқори мартабали мулозимларининг ишдан бўшатилишига уларнинг махфий ҳисоботларни Ҳукумат фаолияти самарадорлиги департаментига кўриб чиқиш учун топширишдан бош тортиши сабаб бўлган. Натижада агентлик ходимларининг ўзлари USAID яқин орада тугатилиши ҳақида гапира бошлади.

«Бу сафар у ҳамма нарсани йўқ қилмоқда», деган NBC Newsга исмини ошкор қилмаслик шарти билан расмийлардан бири. 3 февраль куни улар агентликнинг штаб-квартираси ёпилиши ва масофавий ишлашга ўтиш ҳақида электрон почта хабарларини олишган.

Шу билан бирга, USAID учун энг эҳтимолий вариант унинг Давлат департаменти билан бирлашиши бўлиб қолмоқда. Шундай қилиб, республикачилар маъмурияти ўз харажатларини янада самаралироқ назорат қилиши ва ривожланаётган мамлакатларга ёрдам Америка манфаатларига мос келишини таъминлаши мумкин.

Дональд Трампнинг USAID бўйича режалари унинг рақиблари томонидан қандай қабул қилинди?

USAID мустақиллигини таъкидлаб келаётган Демократик партия агентликнинг тугатилишини номақбул деб ҳисоблайди. Партияга кўра, эндиликда республикачилар назоратида бўлган Давлат департаментига бўйсунишдан кўра, мустақил мақом ва АҚШ ташқи сиёсатида алоҳида ролни сақлаб қолиши керак.

«АҚШ ҳукуматида ривожланиш бўйича мустақил овознинг мавжудлиги жуда муҳим. USAID қонуний жиҳатдан Давлат департаментидан ташқари мустақил агентлик ҳисобланади», – дейди Нью-Хемпширдан демократ сенатор Жин Шайхин.

Бундан ташқари, президентнинг рақиблари ҳатто агентликнинг тугатилишини АҚШ Конституциясига ҳужум деб ҳисоблашди, бу эса бошқа ноқонуний хатти-ҳаракатларга олиб келиши мумкин.

«Бу ноқонуний бўларди. У федерал агентликни бир томонлама ёпиб қўя олмайди. Тиран ўзининг миллиардерлар тўдасини бойитиш учун солиқ тўловчиларнинг пулларини ўғирламоқчи бўлганида шундай қилади» дейди Коннектикутдан демократ сенатор Крис Мерфи.

Демократларнинг фикрича, хорижий ёрдамни қисқартириш Қўшма Штатларнинг душманларига, айниқса Хитойга фойда келтиради ва у ривожланаётган мамлакатларга ўз ёрдамини янада оширади.

«Очликнинг олдини оладиган, экстремизмга қарши курашувчи ва АҚШ экспорти учун кўпроқ бозорларни яратувчи USAIDни йўқ қилиш дунёни америкаликлар учун янада хавфли жойга айлантиради ва Хитой ва Россияга совға бўлади», – дейди Миннесотадан демократ сенатор Эми Клобучар.

USAID қандай жанжалларга алоқадор?

USAID фаолияти деярли ташкил топганидан бери танқид қилиниб келинади. Агентлик нафақат молиявий, балки турли жанжалларга алоқадор.

У Марказий разведка бошқармаси агентларини яширин равишда ишга олгани ва агентликнинг ўзи АҚШга душман бўлган ҳукуматларга қарши яширин операцияларни амалга оширгани тез-тез қайд этилган.

USAIDнинг шунга ўхшаш операциялари айниқса Лотин Америкасида яхши маълум. Улардан бири 2014 йилда Кубада маҳаллий репперларни қўллаб-қувватлаш ниқоби остида ёшларнинг ҳукуматга қарши ҳаракатининг ташкил этилишидир. Бундан ташқари, 2010 йилларда у Кубанинг ZunZuneo ижтимоий тармоғини бошқарган ва у ерда ҳам мамлакат ҳукуматига қарши норозилик намойишларини қўзғатишга уринган.

Агентликнинг иқтисодий дастурлари ҳам мунозараларга сабаб бўлган. Мисол учун, президент Жорж Буш даврида USAIDнинг Ироқни қайта қуриш лойиҳалари АҚШ маъмурияти билан чамбарчас боғлиқ бўлган Америка компаниялари билан чегараланганди, бу эса аниқ манфаатлар тўқнашуви эди.