Буюк мутафаккир ва қомусий олим, тарихимиздаги Илк Ренессанс бунёдкорларидан бири Абу Райҳон Берунийнинг илмий-маърифий меросини янада чуқур ўрганиш ва кенг тарғиб қилиш, ушбу йўналишда тадқиқотлар олиб бораётган етакчи халқаро илмий марказлар билан яқин ҳамкорлик ўрнатиш, шунингдек, Абу Райҳон Беруний таваллудининг 1050 йиллигини халқаро миқёсда кенг нишонлаш тўғрисида Президент қарори қабул қилинди.

Президентимиз томонидан «Буюк мутафаккир ва қомусий олим Абу Райҳон Беруний таваллудининг 1050 йиллигини халқаро миқёсда кенг нишонлаш тўғрисида»ги қарори том маънода буюк тарихимизни, илмий меросимизни жаҳонга намойиш этиш учун ташланган яна бир қадамдир. Қомусий олим Абу Райҳон Берунийнинг илмий меросини оммалаштириш, ёшлар ўртасида кенг тарғиб қилиш нафақат тарихий билимларни мустаҳкамлашга, балки ёш авлодга ҳаққоний ўтмишимизни англатиш, жаҳон майдонида Ўзбекистоннинг ижобий имижини янада яхшилаш жиҳатидан ҳам аҳамиятлидир. Абу Райҳон Беруний ўз замонасининг етук олими сифатида биринчи навбатда фалакиёт (астрономия), физика, риёзиёт (математика), илоҳиёт, маъданшунослик фанларини пухта эгаллаган. Бу фанлар тараққиётига қўшган ҳиссаси билан унинг номи жаҳон илмий оламида буюк сиймолар қаторидан жой олди. Унинг насл-насабида «берун» сўзи «ташқи шаҳар», «Беруний» эса «ташқи шаҳарда яшовчи киши» маъносини билдиради.

Берунийнинг ўша вақтда унча маълум бўлмаган шимолий ўлкалар, Болтиқ ва Оқ денгиз ҳақидаги маълумотлари, Сибирнинг «бизда ёз бўлганда, у ерда қиш бўладиган» жойлари ҳақида хабарлари айниқса қизиқарли. Б. Хитой ва Тибетга туташ ўлкаларни ҳам ўзидан олдинги олимларга нисбатан тўла ва аниқ тасвирлаган. Птолемейга қарама-қарши Атлантика ва Ҳинд океанларининг жанубий томони бир-бирига туташганлигини исботлаб берган. У Осиё ва Африка қитъалари орасида бир вақтлар бўғоз бўлган ва Ер шарининг жанубий томони қуруқлик бўлган деб тахмин қилади. У қолдирган ноёб маълумотлар шарқ географик адабиётида муҳим роль ўйнаган.

Тарихда Америка қитъасини 1492 йилда денгиз сайёҳи Христофор Колумб кашф этганлиги қайд қилинган. Аммо бу борада Берунийнинг илмий фарази мавжудлиги ҳам маълум. Олим ўзининг «Ҳиндистон» асарида ер юзасининг тузилиши, денгиз ва қуруқлик тўғрисида гапириб, “…Ернинг чораги маъмурадир. Маъмурани ғарб ва шарқ томондан Муҳит океани (Атлантика ва Тинч океан) ўраб турибди. Бу Муҳит океани, ернинг обод қисмини денгизларнинг нариги томонида бўлиши мумкин бўлган қуруқлик ёки одам яшайдиган ороллардан иккала ёқдан (ғарбдан ва шарқдан) ажратиб туради…” деб ёзган. Шундай фикрни «Ал Қонун ал Маъсудий» асарида ҳам уқтиради. Демак, ғарбий ярим шарда яхлит бир қуруқликнинг, кейинчалик Америка деб номланган қитъанинг мавжудлигини Беруний европалик олимлардан 450 йилча олдин тахмин қилиб, ўз асарларида бир неча бор ёзган. Унинг ғарбий ярим шарда катта қуруқлик борлиги тўғрисидаги фикри XV-XVI асрларда ўз тасдиғини топди.

Ҳозирги кунда мамлакатимизда ривожланаётган геология соҳасида ҳам Беруний ажойиб кашфиётлар қилган. Ерни ўрганиш масаласига илмий ёндашди. Ер юзасининг ҳар бир қисми ўзининг узоқ тарихий тараққиётига эга эканлигини ёзади. Туркистоннинг баъзи жойлари, шу жумладан Амударё водийсининг геологик ривожланишини биринчи марта жиддий ўрганишга ҳаракат қилган ҳам Беруний бўлган. Унинг Амударё водийсининг геологик ўтмиши ва Орол денгизининг пайдо бўлиши ҳақидаги хулосалари ўша замоннинг энг муваффақиятли геологик таҳлилларидан бири ҳисобланади.

Олим «Денгизлар қуруқликка, қуруқликлар эса денгизга айланади» деган назарияга суянади. Берунийнинг фойдали қазилмалар қатламларининг пайдо бўлиши, тоғ жинсларининг емирилиши, нураши кабилар ҳақидаги хулосалари катта аҳамиятга эга. Ер қобиғида оғирликнинг мувозанатлашиб туриши учун ер ости жисмларининг жойлашиши ҳақидаги фаразлари ҳам жуда аҳамиятлидир. Унинг фикрича, Ер қобиғининг ҳаракати оғирликнинг умумий марказ томон ҳаракатига мос равишда вужудга келди. Беруний тоғларнинг пайдо бўлиши ва йўқ бўлиб кетиши табиий омиллар асосида юз беришини талқин этувчи назарияни олға суради.

Олим минералогия фанида ҳам муҳим кашфиёт ва хулосалар яратди. Бу соҳада Беруний аждодлар яратган фан ютуқларини тан олди, уларга ўзи яратган янги маълумотларни қўшди. У минералогик текширишда қимматбаҳо тошларнинг рангини, ялтироқлигини тасвирлаш, қаттиқлигини аниқлаш, уларнинг магнит ва электр хусусиятларини кузатиш, эритиб синаш каби усуллардан фойдаланган. У минералларни таърифлашда зарур омиллардан бири сифатида уларнинг солиштирма оғирлигини тартибли равишда аниқлаб, минералогиянинг амалий ишларига жорий қилди. Унинг «Минералогия» асари конларни ўрганиш, шу жумладан Ўрта Осиё ер ости бойликларини аниқлаш учун қимматбаҳо манба ҳисобланади. Минералларнинг у аниқлаган солиштирма оғирлиги ҳозирги замон ўлчов натижаларига жуда яқин.

Олим биология соҳасида табиий танланиш ҳақида қимматли фикрлар айтган. У табиий танланиш бўйича аввал инсоннинг онгли фаолиятини тасвирлаб беради, кейин «Табиат ҳам шундай қилади, лекин у фарқига бормайди, чунки унинг ҳаракати онгсиздир», деган хулосага келади.

Буюк бобокалонимизнинг хотирасини улуғлаш, унинг номини абадийлаштириш, ёш авлод қалбида ватанпарварлик, миллатсеварлик туйғуларини ва илмга бўлган рағбатни янада ошириш муҳимдир. Президентимиз томонидан қабул қилинган юқоридаги қарор Абу Райҳон Берунийнинг илм йўлида эришган натижаларини чуқурроқ ўрганиш, кенг жамоатчиликка тарғиб қилиш, шунингдек жаҳон ҳамжамияти томонидан кенг эътироф этилишига замин яратади.

Наврўзбек Рахимов,

ТошДЎТАУ ўқитувчиси,

Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)