Фото: Reuters

АҚШ ва Украина Украинанинг табиий ресурслари, жумладан, нефть, газ ва бошқа муҳим фойдали қазилмаларни ўзлаштириш бўйича қўшма сармоя жамғармасини яратиш тўғрисидаги битимни имзолади. Ҳужжат янги қазиб олиш лицензиялари орқали тўлдириладиган жамғармани бошқаришда томонларнинг тенг иштирокини таъминлайди, ер ости бойликлари ва ресурслар устидан назорат эса Киевда қолади. Лойиҳалардан тушган даромадлардан Украина инфратузилмасини тиклаш ва иқтисодиётини рағбатлантириш учун солиқ юкисиз фойдаланиш режалаштирилган. Битим узоқ муддатли ҳамкорлик ва барқарорликни таъминлашга қаратилган иқтисодий шериклик сифатида расмийлаштирилган. Келишув 2025 йил февралида АҚШ президенти Дональд Трамп ташаббуси билан бошланган мураккаб музокаралар натижаси бўлди.

“Биз пулимиз хавфсиз ҳамда биз қазиш ва қилишимиз зарур ишни бошлашимиз мумкин бўлган келишувга эришдик. Бу улар учун ҳам яхши, чунки қазиш майдончасида АҚШнинг мавжудлиги кўплаб ёмон актёрларни мамлакатдан, тўғрироғи биз қазиётган ҳудуддан узоқлаштиради”, — деди АҚШ президенти Дональд Трамп ушбу келишувга изоҳ бериб.

Унинг сўзларига кўра, АҚШ битимдан “350 миллиард доллардан кўпроқ” олиши мумкин. Трампнинг фикрича, ўзидан олдинги Жо Байден бу миқдорни Киев расмийларига молиявий траншлар кўринишида ва қурол-яроғ етказиб бериш орқали ўтказган.

“Президент Трампнинг мустаҳкам тинчликни таъминлаш бўйича тинимсиз саъй-ҳаракатлари туфайли мен бугун тарихий АҚШ ва Украина ўртасида имзоланган Иқтисодий ҳамкорлик тўғрисидаги битимни эълон қилишдан мамнунман. АҚШ ва Украина ўртасидаги реконструкция инвестиция жамғармасини ташкил этилмоқда”, — деди АҚШ молия вазири Скотт Бессент.

Вазирнинг қўшимча қилишича, шартнома Россияга Трамп маъмурияти узоқ муддатда эркин, суверен ва гуллаб-яшнаган Украинага қаратилган тинчлик жараёни тарафдори эканлиги ҳақида аниқ сигнал беради.

Шартнома нималарни назарда тутади?

Украина бош вазир ўринбосари, иқтисодиёт вазири Юлия Свириденконинг маълум қилишича, Украина ҳудудидаги барча ресурслар Киевнинг мулки ва назорати остида қолади, жамғарма эса келишув доирасида АҚШ ва Украина томонидан биргаликда бошқарилади.

Шу ўринда Свириденко битимнинг асосий шартларини санаб ўтди:

• Барча табиий ресурслар Украинанинг мулки ва назорати остида қолмоқда.
• Украина ва АҚШ тенг сармоя жамғармасини яратмоқда. Ҳеч бир томон имтиёзли овозга эга эмас; бошқарув биргаликда амалга оширилади.
• Жамғарма янги лицензиялар ҳисобидан молиялаштирилади: нефть ва газ қазиб олиш лойиҳаларидан олинган даромаднинг 50 фоизи миқдорида.
• Шартнома фақат Украинанинг бюджет қонунчилигига аниқ ўзгартиришлар киритишни назарда тутади.
• Давлат мулкининг тузилиши ва хусусийлаштириш механизмлари сақланиб қолган. “Укрнафта” ва “Энергоатом” каби давлат компаниялари давлат назорати остида қолади.
• Битим Украинанинг АҚШ олдидаги қарз мажбуриятларини назарда тутмайди. Аввалроқ, Трамп Украинадан қурол-яроғ етказиб бериш учун маблағ тўлашни талаб қилган эди.
• АҚШ хорижий сармоя ва технологияларни жалб қилишга кўмаклашади.
• Даромадлар ва жамғармага бадаллар АҚШда ҳам, Украинада ҳам солиққа тортилмайди.

Свириденконинг айтишича, дастлабки 10 йил давомида жамғарма фойдаси тақсимланиши кутилмайди. Маблағлар Украинадаги реставрация ва инфратузилма лойиҳаларини молиялаштириш учун ишлатилиши мумкин.

“Ушбу шартлар кейинроқ муҳокама қилинади”, — дейди вазир.

Шартнома тарихи

Шартнома 2025 йил февраль ойи бошидан, Трамп Киев билан “Украина ресурслари эвазига АҚШ кўмаги” форматида битим тузиш истагини эълон қилганидан бери кенг муҳокама қилинмоқда. “Нодир табиий ресурслар Украина учун катта бойлик”, деганди Оқ уй раҳбари ва “бу триллион долларлик келишув бўлиши мумкин”.

Келишувни имзоланиш дастлаб 28 февраль куни, Украина президенти Владимир Зеленскийнинг Вашингтонга ташрифи чоғида режалаштирилган эди. Бироқ Трамп ва вице-президент Жей Ди Вэнс билан оммавий можародан сўнг Украина делегациясидан Оқ уйни тарк этиш сўралган.

Шу йилнинг 4 март куни АҚШ ҳарбий ёрдами тўхтатилиши фонида Зеленский Украина “исталган вақтда” келишувни имзолашга тайёр эканлигини ва буни “хавфсизликни мустаҳкамлаш” йўли деб ҳисоблашини айтди.

“Инвестицияларни қайтариш жамғармасини ташкил этиш қоидалари ва шартларини белгилаш бўйича икки томонлама битим” деб номланган ҳужжат лойиҳаси 11 банддан иборат эди. Украина табиий ресурсларини сотишдан тушган даромаднинг 50 фоизини ўтказадиган жамғарма яратиш кўзда тутилган эди. Маблағлар “хавфсизлик ва фаровонлик”га қаратилган Украина лойиҳаларига қайта сармоя қилиниши керак эди. АҚШ мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига кўмаклашиш бўйича узоқ муддатли мажбуриятларни олди. Жамғарма акцияларини тақсимлашнинг ўзига хос параметрлари алоҳида белгиланиши керак эди. Украина ресурсларини биргаликда бошқариш ғояси Зеленскийнинг 2024 йил октабр ойида тақдим этилган “ғалаба режаси”да баён этилган.

Унда у ҳамкорлар билан уран, титан, литий ва графит каби муҳим ресурсларни биргаликда ҳимоя қилиш бўйича келишувни таклиф қилди. ОАВ хабарларига кўра, ушбу бандни режага киритиш ташаббуси америкалик сенатор Линдси Грем томонидан чиққан. Режа ўтган йилнинг сентябрь ойида Трампга топширилган эди. Кремль ҳужжатни “АҚШнинг яширин режаси” деб атади ва уни музокаралар ўтказишга чақириқлар йўқлиги учун танқид қилганди.