Illyustrativ foto

Eron va AQSH oʻrtasida Tehron yadro dasturi boʻyicha muzokaralarning birinchi raundi Oʻmonda boʻlib oʻtdi. Aytib oʻtish kerak, ikki davlat 2018-yildan buyon bu qadar yuqori darajada hamkorlik qilmagan edi.

Har ikki tomon uchrashuvni konstruktiv deb atadi va joriy hafta muzokaralarning ikkinchi bosqichiga kelishib olganliklarini tasdiqladi. Qoʻshma Shtatlar “toʻgʻridan-toʻgʻri aloqa” mumkin boʻlgan kelishuvga erishishda muhim rol oʻynashini aytdi.

Muzokarada Eron delegatsiyasiga ushbu mamlakat tashqi ishlar vaziri Abbos Arakchi, AQSH tomoniga esa esa prezidentning maxsus vakili Stiv Uitkoff rahbarlik qildi.

2015-yilda prezident Barak Obama davrida, 2018-yilda Trampning birinchi muddatida muzokaralar olib borilgan Eron va jahon kuchlari oʻrtasida imzolangan yadroviy kelishuvdan AQSH bir tomonlama ravishda chiqdi. Oʻshandan beri Tehron shunga oʻxshash kelishuvni, lekin qulayroq shartlarda tuzishga umid qilmoqda.

Muzokaralar Oʻmon poytaxti Maskatda asosan vositachi orqali boʻlib oʻtdi: Eron va AQSH delegatsiyalari alohida xonalarda joylashib, Oʻmon tashqi ishlar vaziri Badr bin Hamad al-Busaydiy orqali bir-birlariga xabarlar yetkazishdi.

Biroq, Arakchi va Uitkoff bir necha daqiqa davomida Busaydiyning huzurida bir-biri bilan yuzma-yuz koʻrishdi. Eron delegatsiyasi oʻz mamlakati rahbariyatining radikal qanoti tomonidan bosimni his qilib, bu lahzani suratga olmaslikni talab qildi.

Uchrashuvdan keyin Eron vaziri uchrashuvni ijobiy deb atadi.

“Mening fikrimcha, birinchi uchrashuv sifatida bu konstruktiv uchrashuv boʻlib, tinch va hurmat muhitida oʻtdi, hech qanday nomaqbul soʻz ishlatilmadi”, — dedi Arakchi Eron davlat televideniyesiga.

Oq uy oʻz bayonotida Oʻmondagi muzokaralarni “juda ijobiy va konstruktiv” deb atadi. Taʼkidlanishicha, Uitkoff Eron delegatsiyasiga “iloji boʻlsa, kelishmovchiliklarni dialog va diplomatiya yoʻli bilan hal qilish” topshirigʻi berilganini yetkazgan.

Donald Tramp jurnalistlarning muzokaralarning borishi haqidagi savoliga javob berar ekan, “Menimcha, ular yaxshi ketmoqda”, dedi.

“Siz xohlagan narsangizga erishmaguningizcha hech narsa muhim emas. Shuning uchun men bu haqda gapirishni yoqtirmayman”, — deya qoʻshimcha qilgan Oq uy rahbari.

Endi nima boʻladi?

Eron davlat televideniyesiga bergan intervyusida Arakchi: “Bizga ham, boshqa tarafga ham samarasiz muzokaralar, munozaralar uchun muhokamalar kerak emas. Men vaqtni behuda sarflashni va muzokara jarayonini cheksiz muddatga choʻzishni xohlamayman», — dedi.

Oʻz navbatida, Busaydiy ijtimoiy tarmoqlarda “umumiy maqsad – adolatli va majburiy bitim tuzish” boʻyicha muzokaralarda vositachilik qilganidan faxrlanishini yozdi.

Aniqlik kiritilishi kerak boʻlgan eng muhim savol — bu bitim qaysi shartlar har ikki tomon uchun maqbul boʻlishidir.

Oʻtgan oy Donald Tramp BAA orqali Eronning maʼnaviy rahbariga maktub yoʻllab, Eronning yadroviy qurol ishlab chiqarishiga yoʻl qoʻymaslik uchun yangi kelishuv zarurligini, shu tariqa Tehronni AQSH va Isroilning ehtimoliy harbiy zarbalaridan himoya qilgan edi.

Eron oʻz yadroviy dasturini toʻliq yoʻq qilish boʻyicha emas, faqat uni cheklash boʻyicha kelishuvga erishishga umid qilmoqda. Tehron bunday yon berishlar bilan sanksiyalar yumshatilishiga erishishga umid qilmoqda.

“Biz teng sharoitlarda adolatli va hurmatli kelishuvga erishish niyatidamiz. Agar boshqa tomon ham xuddi shunday pozitsiyani egallasa, biz muzokaralar olib borishimizga imkon beradigan umumiy istiqbolni topa olamiz deb umid qilaman”, — deya tushuntirdi Arakchi.

Uning soʻzlariga koʻra, u bilan birga Oʻmonga kelgan boshqa eronlik delegatlar “shu sohaning mutaxassislari va bu masala boʻyicha muzokaralarda tajribaga ega”.

Netanyahu taklifi Eron uchun mutlaqo nomaqbul

Oʻz navbatida, Isroil bosh vaziri Benyamin Netanyahu Gʻarb davlatlari bilan 2003-yilda Muammar Qaddafiy davridagi Liviya ommaviy qirgʻin qurollari dasturidan butunlay voz kechishga rozi boʻlgan kelishuvga ishora qilib, Eron bilan “Liviya uslubidagi kelishuv”ni taklif qilmoqda.

Eron uchun bu variant mutlaqo nomaqbul koʻrinadi.

Eron rasmiylari muzokaralarda uning mudofaa qobiliyatiga oid kengroq masalalar, masalan, ballistik raketa dasturini emas, balki faqat yadro dasturini muhokama qilishga tayyor ekanliklarini ochiq aytishdi.

Juma kuni boʻlib oʻtadigan muzokaralar oldidan Tramp Eron “ajoyib, buyuk va baxtli davlat boʻlishini, ammo u yadroviy qurolga ega boʻlishi mumkin emas”ligini aytdi.

Tramp muzokaralar muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda Qoʻshma Shtatlar harbiy kuch ishlatish huquqini oʻzida saqlab qolishi haqida ogohlantirgan, garchi Eron bosim ostida muzokaralar olib bormasligini bir necha bor aytgan.

Biroq, hozirgi muzokaralar ham juda katta bosim ostida oʻtmoqda.

Tomonlar ushbu uchrashuvga tayyorgarlik koʻrayotgan bir paytda Vashington Yaqin Sharqqa qoʻshimcha ravishda bir nechta harbiy kemalar va yashirin bombardimonchi samolyotlarni joylashtirdi, shuningdek, Eronga yangi sanksiyalar kiritdi.

Dushanba kuni AQSH prezidenti Oval kabinetda jurnalistlarga bergan intervyusida, agar muzokaralar muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, “bu Eron uchun juda yomon kun boʻladi”, dedi.

Eron uranni boyitish faoliyati faqat tinch maqsadlarga qaratilganligini va hech qachon yadro qurolini ishlab chiqishga yoki egallashga intilmasligini taʼkidlaydi.

Ammo Tramp 2015-yilgi kelishuvdan chiqib, AQSHning Tehronga nisbatan sanksiyalarini qayta joriy qilganidan beri Eron amaldagi shartnoma chegaralarini tobora koʻproq buzmoqda va bir nechta yadroviy bombalar yaratish uchun yetarli darajada yuqori darajada boyitilgan uran jamgʻargan.

2015-yilgi kelishuvga koʻra, Eron uranni faqat 3,67 foiz tozalik darajasigacha boyitishi mumkin. Biroq, fevral oyida Xalqaro atom energiyasi agentligi Tehronda 60 foizgacha boyitilgan uran zaxiralari toʻplangani va uning tozaligini nisbatan tezda 90 foizga oshirishi mumkinligi, bu yadro qurolini yaratish uchun yetarli ekanligini maʼlum qilgandi.

2015-yilda erishilgan yadroviy kelishuv deyarli ikki yil davom etgan shiddatli muzokaralar natijasida yuzaga keldi.

Kelishuvga erishish uchun yangi urinishlar boshlanar ekan, Eron dasturi 10-yil avvalgiga qaraganda allaqachon ancha rivojlangan va murakkab, va umuman Yaqin Sharq mintaqasi ancha barqaror emas.

Bu mumkin boʻlgan eng yaxshi boshlanish

“Bu mumkin boʻlgan eng yaxshi boshlanish”, — deydi Xalqaro inqiroz guruhining Eron loyihasi direktori Ali Vaez.

Mutaxassisning taʼkidlashicha, tomonlar muzokaralar jarayoniga sodiqlikda “qoqilib ketishlari” mumkin edi, ammo shunga qaramay ular yangi uchrashuvga rozi boʻlishdi va muzokaralar maqsadini belgilab olishdi.

“Chatham House”ning Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika dasturi direktori Sanam Vakilning aytishicha, Oʻmondagi uchrashuv AQSHni boʻlishi mumkin boʻlgan eng yaxshi holatda qoldirgan. Uning taʼkidlashicha, Vashington va Tehron oʻzaro hamjihatlikka erishgan va pragmatizm belgilarini namoyon etgan.