Фото: AP

АҚШ президенти Дональд Трамп душанба куни Овал кабинетда шов-шувли баёнот билан чиқди. У ҳомиладор аёллар АҚШда тайленол ва бошқа мамлакатларда парацетамол (ацетаминофен)дан фойдаланишни чекланиши кераклигини эълон қилди. Оқ уй раҳбарининг сўзларига кўра, препарат ҳомиладор аёллар томонидан қабул қилинса, болаларда аутизм хавфини оширади. Бу даъво ҳозирда бутун дунё олимлари томонидан қизғин муҳокама қилинмоқда.

Москва давлат психология-педагогика университети қошидаги Магнетоэнсефалография марказининг илмий ходими Татьяна Овсянникованинг айтишича, Трампнинг хулосаси 2025 йил 14 августда эълон қилинган Гарвард университети ва Нью-Йоркдаги Маунт-Синай клинкасида яқинда ўтказилган тадқиқотларнинг изоҳига асослаган.

Мақолада қандай далиллар келтирилган?

“Кузатув тадқиқотларидаги уюшмалар кичик ва беқарор; оилавий/генетик омиллар қатъий назорат қилинганда (масалан, Швециялик ака-ука ўртасида 2,5 миллион болани ўрганиш; JAMA, 2024), аутизм ва паратсетамол ўртасидаги боғлиқлик йўқолади, сабабий боғланишни эмас, балки чалкашликни (тадқиқот натижаларини бузадиган ўзгарувчини) кўрсатади”, — Овсянникова.

Шу сабабли, бугунги кунга қадар, Америка Қўшма Штатларидаги акушерлик ва гинекологияга ихтисослашган шифокорларнинг профессионал ассоциацияси каби ихтисослашган ташкилотлар ҳали ҳам парацетамолни ҳомиладорлик даврида “таъкидланганидек, энг паст самарали дозада ва қисқача қабул қилинадиган бир нечта аналгетиклардан бири” деб ҳисоблашади. Ҳозирча, улар ҳеч қандай янги қаттиқ чекловлар киритмаган.

Овсянникованинг хулоса қилишича, ҳозирги вақтда парацетамол ва аутизм ўртасидаги сабабий боғлиқлик ҳақида ҳеч қандай далил йўқ. Юқори ҳароратда ҳомила учун гипертермия хавфи бўлганда — унинг самарали таъсири исботланган.

Тавсияларга ҳар қандай кескин ўзгартиришлар Америка Қўшма Штатларидаги акушерлик ва гинекологияга ихтисослашган шифокорларнинг профессионал уюшмаси, Миллий соғлиқни сақлаш институтлари билан маслаҳатлашилгандан сўнг ва мустақил текширувдан сўнг амалга оширилиши керак.

Гарвард мақоласида нима дейилган?

14 августда чоп этилган мақола “Навигация қўлланмаси методологиясидан фойдаланган ҳолда парацетамолни қўллаш ва нейроривожланиш касалликлари бўйича далилларни баҳолаш” деб номланган. Навигация қўлланмаси методологияси (Navigation Guide methodology) — илмий тадқиқотни хатосиз тўлиқлигича ишончли баҳолаш имконини берувчи протоколдир.

Хулоса қилинадики, кўплаб яхши ишлаб чиқилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, парацетамол истеъмол қилган оналарнинг болаларида уни истеъмол қилмаган оналарнинг болаларига қараганда, аутизм спектрининг бузилиши ва диққат етишмаслиги гиперактивлиги бузилиши каби нейроривожланиш касалликлари ташхиси қўйилган.

Муаллифларнинг фикрига кўра, бу илмий далилларнинг аксарияти турли вақт даврлари, маълумотлар тўпламлари ва беморлар гуруҳлари бўйича мос келади: она ҳомиладорлик пайтида парацетамолни қабул қилганда, унинг боласида нейроривожланиш касалликлари, шу жумладан диққат етишмаслиги гиперактивлиги бузилиши ёки аутизм спектрининг бузилиши билан касалланиш эҳтимоли ортади ва бу ҳам расмий статистик аҳамиятга эга.

“Парацетамол бошқа дориларга нисбатан нисбатан қулай хавфсизлик профили туфайли афзал қилинган аналгетик бўлиб қолса-да, уни қўллаш, айниқса, перинатал даврда ҳомила ривожланиши учун мумкин бўлган оқибатларни ҳисобга олган ҳолда, оқилона ёндашиш керак. Иситмани даволаш учун нонфармакологик усуллар (масалан, жисмоний совутиш) ёки тиббий маслаҳат тавсия этилади”, — дейилади мақолада.

Муаллифларнинг фикрига кўра, экспериментал тадқиқотлар парацетамолнинг ҳомила миясига потенциал салбий таъсирининг биологик асослилигини кўрсатди. Парацетамол плацента (ҳомиладорлик даврида ҳосил бўладиган ва ҳомила билан она организмини бир-бирига боғлаб, улар ўртасида моддалар алмашинувини таъминлайдиган орган) тўсиғини осонгина кесиб ўтади ва ҳомила қон айланишида она томонидан қабул қилинганидан кейин бир соатдан камроқ вақт ичида она қон айланишидаги даражага этади. Бундан ташқари, ривожланаётган мия зарарли оксидловчи стрессга жуда мойил бўлади, чунки у тез ўсиб боради ва этуклашади ва сезиларли энергия алмашинувини талаб қилади.

Бундан ташқари, парацетамол гормонга боғлиқ жараёнларни тўғридан-тўғри бузадиган, асаб тизимининг ривожланишига ва репродуктив касалликларга таъсир қилувчи эндокрин бузувчидир ва плацентада стероидогенезни ўзгартириши ва плацентанинг шикастланишига олиб келиши мумкин. In vivo, in vitro ва ex vivo тадқиқотлар шуни кўрсатадики, парацетамол нейроривожланишда иштирок этадиган гормонга боғлиқ жараёнларни бевосита бузади.

Пирогов университетининг Психологик, ижтимоий ва репродуктив фанлар институти психотерапия кафедраси мудири вазифасини бажарувчи, профессор Михаил Некрасовнинг айтишича, аутизм ривожланиши ва парацетамолдан фойдаланиш ўртасидаги боғлиқлик ҳали ҳам асоссиздир.

“Парацетамол асаб тизимига тўғридан-тўғри таъсир кўрсатмайди. Шунинг учун ҳомиладор аёллар томонидан парацетамолни қўллаш ва болаларда аутизм ривожланиши ўртасида ҳозирча ҳеч қандай боғлиқлик аниқланмаган. Бу борада ишончли маълумотлар йўқ. Америка Қўшма Штатларида тадқиқотлар олиб борилмоқда, аммо америкалик олимларнинг айтишича, натижага эришиш учун камида 1-2 йил керак бўлади. Кўпчилик бу қарамликни мутлақо асоссиз деб ҳисоблашга мойил”, — дейди у.

Уни нима билан даволаймиз?

Трампнинг Овал кабинетдаги нутқидан сўнг АҚШ расмийлари аутизмни даволашда лейковорин — фолий кислотасидан фойдаланиш масаласини кўтардилар. Кўпинча у кимётерапия пайтида буюрилади. Бу аутизмни даволашда янги ривожланишдир.

“Ушбу даволашнинг самарадорлигини тасдиқловчи илмий мақолалар ҳам мавжуд. Лейковорин фолий кислотасининг фаол шаклидир. Ушбу препаратни аутизм учун қўллаш ғояси мияда фолат етишмовчилиги ва фолат рецепторлар α (FRAA)ига аутоантитаначалар билан боғлиқ, улар мияга фолий кислотасини ташишга халақит беради”, — деди Татяна Овсянникова.

“Бир нечта рандомизацияланган, икки томонлама кўр-кўрона тадқиқотлар мавжуд (АҚШ/Франция/Ҳиндистон/Хитой). Энг кўп иқтибос келтириладиган мақола Nature — Frye et al., Molecular Psychiatry журналидан олинган: оғзаки мулоқот (Аутизм спектрининг бузилиши) ва нутқ нуқсонлари бўлган болаларда, айниқса FRAA-мусбат бўлганларда яхшиланади. Бироқ, тадқиқот ҳажми кичик ва у давомий эмас. Қўшимча кузатишлар талаб қилинади”, — дейди Овсянникова.

“Nature” мақоласида нима дейилган?

Аввало, у фолат етишмовчилигини (FRAA-мусбат ҳолат) муҳокама қилади. АҚШнинг турли институтларидан (Арканзас, Нью-Йорк ва Флорида) мақола муаллифлари мияда фолат етишмовчилиги синдроми аутизмли болалар орасида жуда кенг тарқалган деб ҳисоблашади.

“Ушбу тадқиқот аутизмли болаларда фолий кислотаси етишмовчилигининг тарқалишини ўрганиш ва ушбу болаларда калций лейковоринга бўлган муносабатни назорат остида баҳолашга қаратилган биринчи тадқиқотдир. Умуман олганда, ушбу тадқиқот FRAAнинг кутилмаган даражада юқори тарқалишини ва FRAA-лейковоринли болаларда калций лейковорин ҳолатига ижобий муносабатни кўрсатади”, — дейилади мақолада.

Овсянникованинг сўзларига кўра, аутизмда лейковоринни қўллаш, агар фолат танқислиги текширилса ва кейин шифокор назорати остида синов курси муҳокама қилинса, мантиқий бўлади. Ҳозирда бундай тадқиқотлар олиб борилмоқда.