Foto: AP

AQSH prezidenti Donald Tramp dushanba kuni Oval kabinetda shov-shuvli bayonot bilan chiqdi. U homilador ayollar AQSHda taylenol va boshqa mamlakatlarda paratsetamol (atsetaminofen)dan foydalanishni cheklanishi kerakligini eʼlon qildi. Oq uy rahbarining soʻzlariga koʻra, preparat homilador ayollar tomonidan qabul qilinsa, bolalarda autizm xavfini oshiradi. Bu daʼvo hozirda butun dunyo olimlari tomonidan qizgʻin muhokama qilinmoqda.

Moskva davlat psixologiya-pedagogika universiteti qoshidagi Magnetoensefalografiya markazining ilmiy xodimi Tatyana Ovsyannikovaning aytishicha, Trampning xulosasi 2025-yil 14-avgustda eʼlon qilingan Garvard universiteti va Nyu-Yorkdagi Maunt-Sinay klinkasida yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlarning izohiga asoslagan.

Maqolada qanday dalillar keltirilgan?

“Kuzatuv tadqiqotlaridagi uyushmalar kichik va beqaror; oilaviy/genetik omillar qatʼiy nazorat qilinganda (masalan, Shvetsiyalik aka-uka oʻrtasida 2,5 million bolani oʻrganish; JAMA, 2024), autizm va paratsetamol oʻrtasidagi bogʻliqlik yoʻqoladi, sababiy bogʻlanishni emas, balki chalkashlikni (tadqiqot natijalarini buzadigan oʻzgaruvchini) koʻrsatadi”, — Ovsyannikova.

Shu sababli, bugungi kunga qadar, Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi akusherlik va ginekologiyaga ixtisoslashgan shifokorlarning professional assotsiatsiyasi kabi ixtisoslashgan tashkilotlar hali ham paratsetamolni homiladorlik davrida “taʼkidlanganidek, eng past samarali dozada va qisqacha qabul qilinadigan bir nechta analgetiklardan biri” deb hisoblashadi. Hozircha, ular hech qanday yangi qattiq cheklovlar kiritmagan.

Ovsyannikovaning xulosa qilishicha, hozirgi vaqtda paratsetamol va autizm oʻrtasidagi sababiy bogʻliqlik haqida hech qanday dalil yoʻq. Yuqori haroratda homila uchun gipertermiya xavfi boʻlganda — uning samarali taʼsiri isbotlangan.

Tavsiyalarga har qanday keskin oʻzgartirishlar Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi akusherlik va ginekologiyaga ixtisoslashgan shifokorlarning professional uyushmasi, Milliy sogʻliqni saqlash institutlari bilan maslahatlashilgandan soʻng va mustaqil tekshiruvdan soʻng amalga oshirilishi kerak.

Garvard maqolasida nima deyilgan?

14-avgustda chop etilgan maqola “Navigatsiya qoʻllanmasi metodologiyasidan foydalangan holda paratsetamolni qoʻllash va neyrorivojlanish kasalliklari boʻyicha dalillarni baholash” deb nomlangan. Navigatsiya qoʻllanmasi metodologiyasi (Navigation Guide methodology) — ilmiy tadqiqotni xatosiz toʻliqligicha ishonchli baholash imkonini beruvchi protokoldir.

Xulosa qilinadiki, koʻplab yaxshi ishlab chiqilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, paratsetamol isteʼmol qilgan onalarning bolalarida uni isteʼmol qilmagan onalarning bolalariga qaraganda, autizm spektrining buzilishi va diqqat yetishmasligi giperaktivligi buzilishi kabi neyrorivojlanish kasalliklari tashxisi qoʻyilgan.

Mualliflarning fikriga koʻra, bu ilmiy dalillarning aksariyati turli vaqt davrlari, maʼlumotlar toʻplamlari va bemorlar guruhlari boʻyicha mos keladi: ona homiladorlik paytida paratsetamolni qabul qilganda, uning bolasida neyrorivojlanish kasalliklari, shu jumladan diqqat yetishmasligi giperaktivligi buzilishi yoki autizm spektrining buzilishi bilan kasallanish ehtimoli ortadi va bu ham rasmiy statistik ahamiyatga ega.

“Paratsetamol boshqa dorilarga nisbatan nisbatan qulay xavfsizlik profili tufayli afzal qilingan analgetik boʻlib qolsa-da, uni qoʻllash, ayniqsa, perinatal davrda homila rivojlanishi uchun mumkin boʻlgan oqibatlarni hisobga olgan holda, oqilona yondashish kerak. Isitmani davolash uchun nonfarmakologik usullar (masalan, jismoniy sovutish) yoki tibbiy maslahat tavsiya etiladi”, — deyiladi maqolada.

Mualliflarning fikriga koʻra, eksperimental tadqiqotlar paratsetamolning homila miyasiga potensial salbiy taʼsirining biologik asosliligini koʻrsatdi. Paratsetamol platsenta (homiladorlik davrida hosil boʻladigan va homila bilan ona organizmini bir-biriga bogʻlab, ular oʻrtasida moddalar almashinuvini taʼminlaydigan organ) toʻsigʻini osongina kesib oʻtadi va homila qon aylanishida ona tomonidan qabul qilinganidan keyin bir soatdan kamroq vaqt ichida ona qon aylanishidagi darajaga etadi. Bundan tashqari, rivojlanayotgan miya zararli oksidlovchi stressga juda moyil boʻladi, chunki u tez oʻsib boradi va etuklashadi va sezilarli energiya almashinuvini talab qiladi.

Bundan tashqari, paratsetamol gormonga bogʻliq jarayonlarni toʻgʻridan-toʻgʻri buzadigan, asab tizimining rivojlanishiga va reproduktiv kasalliklarga taʼsir qiluvchi endokrin buzuvchidir va platsentada steroidogenezni oʻzgartirishi va platsentaning shikastlanishiga olib kelishi mumkin. In vivo, in vitro va ex vivo tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, paratsetamol neyrorivojlanishda ishtirok etadigan gormonga bogʻliq jarayonlarni bevosita buzadi.

Pirogov universitetining Psixologik, ijtimoiy va reproduktiv fanlar instituti psixoterapiya kafedrasi mudiri vazifasini bajaruvchi, professor Mixail Nekrasovning aytishicha, autizm rivojlanishi va paratsetamoldan foydalanish oʻrtasidagi bogʻliqlik hali ham asossizdir.

“Paratsetamol asab tizimiga toʻgʻridan-toʻgʻri taʼsir koʻrsatmaydi. Shuning uchun homilador ayollar tomonidan paratsetamolni qoʻllash va bolalarda autizm rivojlanishi oʻrtasida hozircha hech qanday bogʻliqlik aniqlanmagan. Bu borada ishonchli maʼlumotlar yoʻq. Amerika Qoʻshma Shtatlarida tadqiqotlar olib borilmoqda, ammo amerikalik olimlarning aytishicha, natijaga erishish uchun kamida 1-2-yil kerak boʻladi. Koʻpchilik bu qaramlikni mutlaqo asossiz deb hisoblashga moyil”, — deydi u.

Uni nima bilan davolaymiz?

Trampning Oval kabinetdagi nutqidan soʻng AQSH rasmiylari autizmni davolashda leykovorin — foliy kislotasidan foydalanish masalasini koʻtardilar. Koʻpincha u kimyoterapiya paytida buyuriladi. Bu autizmni davolashda yangi rivojlanishdir.

“Ushbu davolashning samaradorligini tasdiqlovchi ilmiy maqolalar ham mavjud. Leykovorin foliy kislotasining faol shaklidir. Ushbu preparatni autizm uchun qoʻllash gʻoyasi miyada folat yetishmovchiligi va folat retseptorlar α (FRAA)iga autoantitanachalar bilan bogʻliq, ular miyaga foliy kislotasini tashishga xalaqit beradi”, — dedi Tatyana Ovsyannikova.

“Bir nechta randomizatsiyalangan, ikki tomonlama koʻr-koʻrona tadqiqotlar mavjud (AQSH/Fransiya/Hindiston/Xitoy). Eng koʻp iqtibos keltiriladigan maqola Nature — Frye et al., Molecular Psychiatry jurnalidan olingan: ogʻzaki muloqot (Autizm spektrining buzilishi) va nutq nuqsonlari boʻlgan bolalarda, ayniqsa FRAA-musbat boʻlganlarda yaxshilanadi. Biroq, tadqiqot hajmi kichik va u davomiy emas. Qoʻshimcha kuzatishlar talab qilinadi”, — deydi Ovsyannikova.

“Nature” maqolasida nima deyilgan?

Avvalo, u folat yetishmovchiligini (FRAA-musbat holat) muhokama qiladi. AQSHning turli institutlaridan (Arkanzas, Nyu-York va Florida) maqola mualliflari miyada folat yetishmovchiligi sindromi autizmli bolalar orasida juda keng tarqalgan deb hisoblashadi.

“Ushbu tadqiqot autizmli bolalarda foliy kislotasi yetishmovchiligining tarqalishini oʻrganish va ushbu bolalarda kalsiy leykovoringa boʻlgan munosabatni nazorat ostida baholashga qaratilgan birinchi tadqiqotdir. Umuman olganda, ushbu tadqiqot FRAAning kutilmagan darajada yuqori tarqalishini va FRAA-leykovorinli bolalarda kalsiy leykovorin holatiga ijobiy munosabatni koʻrsatadi”, — deyiladi maqolada.

Ovsyannikovaning soʻzlariga koʻra, autizmda leykovorinni qoʻllash, agar folat tanqisligi tekshirilsa va keyin shifokor nazorati ostida sinov kursi muhokama qilinsa, mantiqiy boʻladi. Hozirda bunday tadqiqotlar olib borilmoqda.