Фото: Reuters

Шу йилнинг 5 декабрь, жума куни Оқ уй АҚШнинг янги Миллий хавфсизлик стратегиясини (МХС) эълон қилди. Ҳужжат нафақат уч йил олдин Жо Байден маъмурияти томонидан қабул қилинган версияни алмаштиради, балки Доналд Трампнинг биринчи президентлиги даврида қабул қилинганидан ҳам сезиларли даражада фарқ қилади.

Стратегияда энди АҚШнинг Европа мамлакатлари билан муносабатларидаги чуқур бўлинишларга урғу берилади ва Россия душман ва таҳдид сифатида тилга олинмайди. Айни шу жиҳатлар Европа Иттифоқида кучли норозиликка сабаб бўлди. Ҳукумат амалдорлари ва оммавий ахборот воситалари иттифоқнинг мудофаа сиёсатини қайта кўриб чиқишга чақирди.

Хўш, янги стратегияда Европа Иттифоқи ва Россия ҳақида нима дейилган? Европа ва Россия сиёсатчилари бунга қандай қарашмоқда? Ҳужжат қоидалари амалда қандай амалга оширилиши мумкин?

Стратегияда асосий ўзгариш нима?

АҚШнинг Европа иттифоқчилари билан муносабатлари янги стратегияда муҳим ўрин тутади. Гап шундаки, президент Дональд Трампнинг жамоаси Европа мамлакатларидан ўз ҳудудларини ҳимоя қилиш учун кўпроқ масъулиятни ўз зиммасига олишни талаб қилмоқда.

«Европа ўз кучига таяниши ва ўз мудофааси учун асосий масъулиятни ўз зиммасига олиши мумкин бўлган шароитлар яратилиши керак», — дейилади АҚШ Миллий хавфсизлик стратегиясида.

Ҳужжатда АҚШ ва Европа мамлакатлари ўртасидаги «мафкуравий тафовут» тўғридан-тўғри кўриб чиқилади. Бундан ташқари, Европа оммавий миграция ва «сиёсий эркинликнинг бузилиши» туфайли йўқ бўлиб кетиш хавфи остида бўлган цивилизация сифатида таърифланади.

«Агар ҳозирги тенденциялар давом этса, Европа 20 йил ёки ундан камроқ вақт ичида таниб бўлмайдиган бўлиб қолади», — дейилади стратегияда.

Бундай шароитларда АҚШ Европа мамлакатларига «ҳозирги траекториясини тўғрилашга» ва «ватанпарварлик руҳини жонлантириш» учун мўлжалланган мафкуравий жиҳатдан мослашган кучларни қўллаб-қувватлаш орқали Европа Иттифоқининг ҳозирги сиёсий йўналишига «қаршилик кўрсатишга» ёрдам бериш ниятида.

АҚШ Европа Иттифоқидан фарқли ўлароқ, Марказий, Шарқий ва Жанубий Европадаги «соғлом давлатлар» деб номланган алоҳида давлатлар билан ҳамкорликни мустаҳкамлаш ниятида.

Шу билан бирга, ҳужжатда Европа билан ҳамкорлик АҚШ учун ҳам муҳимлиги таъкидланган: шериклик ҳар доим Америка томони учун фойдали бўлган ва Кўҳна Қитъага «центиментал боғлиқлик» сақланиб қолган.

«Бизга муваффақиятли рақобатлашиш ва ҳар қандай рақибнинг Европа қитъасига ҳукмронлик қилишининг олдини олиш учун биз билан ишлаш учун кучли Европа керак бўлади», — дейилади стратегияда.

Европа қандай муносабатда?

АҚШ Миллий хавфсизлик стратегияси нашр этилгандан сўнг, Европа Иттифоқи «стратегик чорраҳа» ҳақида гапира бошлади. Европа мамлакатлари трансатлантик ҳамкорликни сақлаб қолиш ва мустақил мудофаа сиёсатига ўтиш ўртасида танлов қилишга мажбур бўлмоқда, деб таъкидлайди «The New York Times» нашри.

Баъзи Европа сиёсатчилари ҳужжатга эҳтиёткорлик билан баҳо беришди. Европа Комиссиясининг собиқ президенти Романо Проди Европа Иттифоқи тизимли равишда жавоб беришга ва ўз сиёсатини ўзгартиришга қодир эканлигини таъкидлади.

«Бу АҚШ билан алоқаларни узиш дегани эмас. Бу ўз овозига эга бўлишни англатади», — дейди 1999 йилдан 2004 йилгача Европа Комиссияси президенти бўлган Романо Проди.

Европа Иттифоқининг ташқи ишлар ва хавфсизлик сиёсати бўйича олий вакили Кая Каллас ҳам шунга ўхшаш фикрни билдирди. У АҚШ ва Европа Иттифоқи позицияларидаги жиддий фарқларга қарамай, узилиш хавфи минимал эканлигини таъкидлади.

«Биз асосий иттифоқчилармиз ва бирга туришимиз керак», — деди Каллас.

Польша Бош вазири Дональд Туск Дональд Трампни Европа давлатларини ўзининг энг яқин иттифоқчилари деб ҳисоблашга чақириб, унга НАТОга умумий таҳдидлар мавжудлигини эслатди.

«Азиз америкалик дўстлар, Европа сизнинг энг яқин иттифоқчингиз, муаммоингиз эмас. Бизнинг умумий душманларимиз бор... Биз бунга риоя қилишимиз керак; бу бизнинг умумий хавфсизлигимиз учун ягона оқилона стратегия. Агар бирор нарса ўзгармаса», — дейди Дональд Туск.

Шу билан бирга, «Politico» нашрининг ёзишича, кўплаб европалик сиёсатчилар ва амалдорлар ғазабда.

Франциянинг АҚШдаги собиқ элчиси Жерар Арауд Европа ҳақидаги бобларни «ўнг қанот рисола» деб атади. Швециянинг собиқ бош вазири Карл Билдт эса Европа Иттифоқи демократияга таҳдид сифатида тақдим этилганидан ҳайратда эканлигини билдирди.

«Янги [АҚШ] хавфсизлик стратегиясида демократияга таҳдид кўриладиган дунёнинг ягона қисми бу Европа. Ғалати», — дейди Карл Билдт.

Германия ташқи ишлар вазири Йоханн Вадефул Европа мамлакатлари «сўз эркинлиги ва демократия бўйича маърузаларга муҳтож эмаслигини» таъкидлади: «Биз келажакда бу масалаларни бутунлай мустақил равишда муҳокама қила олишимизга ва ташқи маслаҳатлашувларга муҳтож эмаслигимизга ишонамиз».

Яна нималар ўзгарди?

Стратегия асосан 1823 йилги Монро доктринасига — АҚШнинг Ғарбий ярим шарда ҳукмронлиги ғоясига қайтишни таклиф қилади. Ҳужжатда ҳатто «Трамп тузатиши» ибораси ҳам қўлланилади — бу АҚШ президенти Теодор Рузвельтнинг бир вақтлар АҚШнинг Лотин Америкасидаги аралашувларини оқлаган доктринаси бўлган Рузвельт тузатишига тўғридан-тўғри ишора.

«Йиллар давомида эътиборсизликдан сўнг, Қўшма Штатлар Ғарбий ярим шарда Американинг устунлигини тиклаш, ватанимизни ҳимоя қилиш ва минтақадаги муҳим нуқталарга киришни таъминлаш учун Монро доктринасини қайта тасдиқлайди ва амалга оширади», — дейилади стратегияда.

Стратегиянинг бошқа асосий қоидалари қуйидагиларни ўз ичига олади:

• Ҳинд-Тинч океани минтақасини келажакдаги геосиёсий жанглар учун асосий жанг майдони сифатида тан олиш;
• Хитойни Қўшма Штатлар учун иқтисодий қийинчилик сифатида аниқлаш;
• Қўшма Штатлар ва Хитой ўртасидаги тўғридан-тўғри можаронинг, шу жумладан Тайван атрофидаги вазиятнинг олдини олиш зарурати;
• АҚШ ташқи сиёсатида Яқин Шарқнинг аҳамиятини камайтириш;
• чегара хавфсизлигига устувор аҳамият бериш ва Қўшма Штатлар ва Европа учун мавжудлик таҳдиди деб аталган оммавий миграцияга қарши курашиш.

«Оммавий миграция даври тугаши керак. Чегара хавфсизлиги миллий хавфсизликнинг асосий элементидир. Биз мамлакатни нафақат назоратсиз миграциядан, балки терроризм, гиёҳванд моддалар савдоси, жосуслик ва одам савдоси каби чегаралараро таҳдидлардан ҳам ҳимоя қилишимиз керак», — дейилади стратегияда.

Россия ҳақида нима дейилган?

Россия билан муносабатларда стратегик барқарорликни тиклаш ва хавфларни камайтириш устувор вазифалар сифатида белгиланган.

«Сиёсатимизнинг умумий йўналишларидан бири Европада барқарорлик ва Россия билан муносабатларда стратегик барқарорликни тиклаш бўлиши керак», — дейилади стратегияда.

Шу ўринда Россия ва Европа мамлакатлари ўртасидаги можароларнинг олдини олиш АҚШ иштирокисиз имконсиз эканлиги алоҳида таъкидланган.

Шунингдек, Украина контекстида айнан Европа ҳукуматлари можаронинг тугашини истамайдиган ва «реал бўлмаган умидларга эга» актёрлар сифатида аниқлангани Европа мамлакатлари учун кутилмаган ҳолат бўлди. Бироқ, можароларни ҳал қилиш АҚШнинг асосий манфаати сифатида тақдим этилади.

«Маъмурият... урушга нисбатан реал бўлмаган умидларни орттирадиган ва ўзлари беқарор озчилик коалиция ҳукуматларида ҳукмронлик қиладиган Европа расмийлари билан келишмовчиликларга дуч келмоқда», — дейилади ҳужжатда.

Россияда стратегия «ижобий қадам» деб аталди, чунки ҳужжатда энди мамлакатимиз душман сифатида тасвирланмаган. Россия президентининг матбуот котиби Дмитрий Песковнинг сўзларига кўра, кўплаб қоидалар Россиянинг қарашларига мос келади ва муносабатларни нормаллаштиришга ҳисса қўшиши мумкин.

У шунингдек, стратегия Украинадаги можарони ҳал қилишга ҳисса қўшиши мумкинлигини таъкидлади.

«Биз умид қилишимиз мумкин..., ҳеч бўлмаганда Украинада тинчлик ўрнатиш йўли билан қўшма ишимизни конструктив равишда давом эттира оламиз», — дейди Песков.

Сенатор Алексей Пушков стратегиянинг нашр этилишини «янги Трамп доктринасининг туғилиши» билан боғлади. Унинг сўзларига кўра, ҳужжат сиёсий реализм руҳида ёзилган, шунинг учун Европа раҳбарлари унинг қоидаларидан ҳайратда.

Экспертлар қандай фикрда?

Бангладешнинг Дакка шаҳридаги Даффодил халқаро университети профессори Грег Симонснинг сўзларига кўра, янги стратегия Дональд Трамп маъмурияти Европа Иттифоқи билан муносабатларни янада ривожлантиришда унчалик катта аҳамиятга эга эмаслигини кўрсатади.

«АҚШ ўзини ўзи йўқ қилиш йўлига қадам қўйган ва молиявий ва ахлоқий жиҳатдан банкрот бўлган Европа Иттифоқи билан муносабатлардан ҳеч қандай геосиёсий ёки иқтисодий фойда кўрмаяпти», — дейди Грег Симонс.

Мутахассис шунингдек, АҚШ Европа Иттифоқининг Украина бўйича позициясидан ғазабланаётганини таъкидлади. Европа мамлакатлари АҚШнинг резолюция бўйича қарашларига қўшилмайди, бу эса можарони узайтиради ва АҚШни Хитойни жиловлашдан чалғитади.

Бундан ташқари, Грег Симонснинг қайд этишича, Дональд Трамп сайловларда демократларни қўллаб-қувватлагани учун Европа етакчиларидан қасос олиши мумкинлигини, аммо энг муҳими, АҚШ Европа Иттифоқи билан ҳамкорлик қилишдан «ҳеч қандай фойда кўрмаётганини» тан олди.

Шу билан бирга, экспертнинг фикрига кўра, Европа Иттифоқида вазиятни ўзгартириш учун деярли ҳеч қандай механизм йўқ.