Foto: Reuters

Shu yilning 5-dekabr, juma kuni Oq uy AQSHning yangi Milliy xavfsizlik strategiyasini (MXS) eʼlon qildi. Hujjat nafaqat uch yil oldin Jo Bayden maʼmuriyati tomonidan qabul qilingan versiyani almashtiradi, balki Donald Trampning birinchi prezidentligi davrida qabul qilinganidan ham sezilarli darajada farq qiladi.

Strategiyada endi AQSHning Yevropa mamlakatlari bilan munosabatlaridagi chuqur boʻlinishlarga urgʻu beriladi va Rossiya dushman va tahdid sifatida tilga olinmaydi. Ayni shu jihatlar Yevropa Ittifoqida kuchli norozilikka sabab boʻldi. Hukumat amaldorlari va ommaviy axborot vositalari ittifoqning mudofaa siyosatini qayta koʻrib chiqishga chaqirdi.

Xoʻsh, yangi strategiyada Yevropa Ittifoqi va Rossiya haqida nima deyilgan? Yevropa va Rossiya siyosatchilari bunga qanday qarashmoqda? Hujjat qoidalari amalda qanday amalga oshirilishi mumkin?

Strategiyada asosiy oʻzgarish nima?

AQSHning Yevropa ittifoqchilari bilan munosabatlari yangi strategiyada muhim oʻrin tutadi. Gap shundaki, prezident Donald Trampning jamoasi Yevropa mamlakatlaridan oʻz hududlarini himoya qilish uchun koʻproq masʼuliyatni oʻz zimmasiga olishni talab qilmoqda.

“Yevropa oʻz kuchiga tayanishi va oʻz mudofaasi uchun asosiy masʼuliyatni oʻz zimmasiga olishi mumkin boʻlgan sharoitlar yaratilishi kerak”, — deyiladi AQSH Milliy xavfsizlik strategiyasida.

Hujjatda AQSH va Yevropa mamlakatlari oʻrtasidagi “mafkuraviy tafovut” toʻgʻridan-toʻgʻri koʻrib chiqiladi. Bundan tashqari, Yevropa ommaviy migratsiya va “siyosiy erkinlikning buzilishi” tufayli yoʻq boʻlib ketish xavfi ostida boʻlgan sivilizatsiya sifatida taʼriflanadi.

“Agar hozirgi tendensiyalar davom etsa, Yevropa 20-yil yoki undan kamroq vaqt ichida tanib boʻlmaydigan boʻlib qoladi”, — deyiladi strategiyada.

Bunday sharoitlarda AQSH Yevropa mamlakatlariga “hozirgi trayektoriyasini toʻgʻrilashga” va “vatanparvarlik ruhini jonlantirish” uchun moʻljallangan mafkuraviy jihatdan moslashgan kuchlarni qoʻllab-quvvatlash orqali Yevropa Ittifoqining hozirgi siyosiy yoʻnalishiga “qarshilik koʻrsatishga” yordam berish niyatida.

AQSH Yevropa Ittifoqidan farqli oʻlaroq, Markaziy, Sharqiy va Janubiy Yevropadagi “sogʻlom davlatlar” deb nomlangan alohida davlatlar bilan hamkorlikni mustahkamlash niyatida.

Shu bilan birga, hujjatda Yevropa bilan hamkorlik AQSH uchun ham muhimligi taʼkidlangan: sheriklik har doim Amerika tomoni uchun foydali boʻlgan va Koʻhna Qitʼaga “sentimental bogʻliqlik” saqlanib qolgan.

“Bizga muvaffaqiyatli raqobatlashish va har qanday raqibning Yevropa qitʼasiga hukmronlik qilishining oldini olish uchun biz bilan ishlash uchun kuchli Yevropa kerak boʻladi”, — deyiladi strategiyada.

Yevropa qanday munosabatda?

AQSH Milliy xavfsizlik strategiyasi nashr etilgandan soʻng, Yevropa Ittifoqi “strategik chorraha” haqida gapira boshladi. Yevropa mamlakatlari transatlantik hamkorlikni saqlab qolish va mustaqil mudofaa siyosatiga oʻtish oʻrtasida tanlov qilishga majbur boʻlmoqda, deb taʼkidlaydi “The New York Times” nashri.

Baʼzi Yevropa siyosatchilari hujjatga ehtiyotkorlik bilan baho berishdi. Yevropa Komissiyasining sobiq prezidenti Romano Prodi Yevropa Ittifoqi tizimli ravishda javob berishga va oʻz siyosatini oʻzgartirishga qodir ekanligini taʼkidladi.

“Bu AQSH bilan aloqalarni uzish degani emas. Bu oʻz ovoziga ega boʻlishni anglatadi”, — deydi 1999-yildan 2004-yilgacha Yevropa Komissiyasi prezidenti boʻlgan Romano Prodi.

Yevropa Ittifoqining tashqi ishlar va xavfsizlik siyosati boʻyicha oliy vakili Kaya Kallas ham shunga oʻxshash fikrni bildirdi. U AQSH va Yevropa Ittifoqi pozitsiyalaridagi jiddiy farqlarga qaramay, uzilish xavfi minimal ekanligini taʼkidladi.

“Biz asosiy ittifoqchilarmiz va birga turishimiz kerak”, — dedi Kallas.

Polsha Bosh vaziri Donald Tusk Donald Trampni Yevropa davlatlarini oʻzining eng yaqin ittifoqchilari deb hisoblashga chaqirib, unga NATOga umumiy tahdidlar mavjudligini eslatdi.

“Aziz amerikalik doʻstlar, Yevropa sizning eng yaqin ittifoqchingiz, muammoingiz emas. Bizning umumiy dushmanlarimiz bor... Biz bunga rioya qilishimiz kerak; bu bizning umumiy xavfsizligimiz uchun yagona oqilona strategiya. Agar biror narsa oʻzgarmasa”, — deydi Donald Tusk.

Shu bilan birga, “Politico” nashrining yozishicha, koʻplab yevropalik siyosatchilar va amaldorlar gʻazabda.

Fransiyaning AQSHdagi sobiq elchisi Jerar Araud Yevropa haqidagi boblarni “oʻng qanot risola” deb atadi. Shvetsiyaning sobiq bosh vaziri Karl Bildt esa Yevropa Ittifoqi demokratiyaga tahdid sifatida taqdim etilganidan hayratda ekanligini bildirdi.

“Yangi [AQSH] xavfsizlik strategiyasida demokratiyaga tahdid koʻriladigan dunyoning yagona qismi bu Yevropa. Gʻalati”, — deydi Karl Bildt.

Germaniya tashqi ishlar vaziri Yoxann Vadeful Yevropa mamlakatlari “soʻz erkinligi va demokratiya boʻyicha maʼruzalarga muhtoj emasligini” taʼkidladi: “Biz kelajakda bu masalalarni butunlay mustaqil ravishda muhokama qila olishimizga va tashqi maslahatlashuvlarga muhtoj emasligimizga ishonamiz”.

Yana nimalar oʻzgardi?

Strategiya asosan 1823-yilgi Monro doktrinasiga — AQSHning Gʻarbiy yarim sharda hukmronligi gʻoyasiga qaytishni taklif qiladi. Hujjatda hatto “Tramp tuzatishi” iborasi ham qoʻllaniladi — bu AQSH prezidenti Teodor Ruzveltning bir vaqtlar AQSHning Lotin Amerikasidagi aralashuvlarini oqlagan doktrinasi boʻlgan Ruzvelt tuzatishiga toʻgʻridan-toʻgʻri ishora.

“Yillar davomida eʼtiborsizlikdan soʻng, Qoʻshma Shtatlar Gʻarbiy yarim sharda Amerikaning ustunligini tiklash, vatanimizni himoya qilish va mintaqadagi muhim nuqtalarga kirishni taʼminlash uchun Monro doktrinasini qayta tasdiqlaydi va amalga oshiradi”, — deyiladi strategiyada.

Strategiyaning boshqa asosiy qoidalari quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

• Hind-Tinch okeani mintaqasini kelajakdagi geosiyosiy janglar uchun asosiy jang maydoni sifatida tan olish;
• Xitoyni Qoʻshma Shtatlar uchun iqtisodiy qiyinchilik sifatida aniqlash;
• Qoʻshma Shtatlar va Xitoy oʻrtasidagi toʻgʻridan-toʻgʻri mojaroning, shu jumladan Tayvan atrofidagi vaziyatning oldini olish zarurati;
• AQSH tashqi siyosatida Yaqin Sharqning ahamiyatini kamaytirish;
• chegara xavfsizligiga ustuvor ahamiyat berish va Qoʻshma Shtatlar va Yevropa uchun mavjudlik tahdidi deb atalgan ommaviy migratsiyaga qarshi kurashish.

“Ommaviy migratsiya davri tugashi kerak. Chegara xavfsizligi milliy xavfsizlikning asosiy elementidir. Biz mamlakatni nafaqat nazoratsiz migratsiyadan, balki terrorizm, giyohvand moddalar savdosi, josuslik va odam savdosi kabi chegaralararo tahdidlardan ham himoya qilishimiz kerak”, — deyiladi strategiyada.

Rossiya haqida nima deyilgan?

Rossiya bilan munosabatlarda strategik barqarorlikni tiklash va xavflarni kamaytirish ustuvor vazifalar sifatida belgilangan.

“Siyosatimizning umumiy yoʻnalishlaridan biri Yevropada barqarorlik va Rossiya bilan munosabatlarda strategik barqarorlikni tiklash boʻlishi kerak”, — deyiladi strategiyada.

Shu oʻrinda Rossiya va Yevropa mamlakatlari oʻrtasidagi mojarolarning oldini olish AQSH ishtirokisiz imkonsiz ekanligi alohida taʼkidlangan.

Shuningdek, Ukraina kontekstida aynan Yevropa hukumatlari mojaroning tugashini istamaydigan va “real boʻlmagan umidlarga ega” aktyorlar sifatida aniqlangani Yevropa mamlakatlari uchun kutilmagan holat boʻldi. Biroq, mojarolarni hal qilish AQSHning asosiy manfaati sifatida taqdim etiladi.

“Maʼmuriyat... urushga nisbatan real boʻlmagan umidlarni orttiradigan va oʻzlari beqaror ozchilik koalitsiya hukumatlarida hukmronlik qiladigan Yevropa rasmiylari bilan kelishmovchiliklarga duch kelmoqda”, — deyiladi hujjatda.

Rossiyada strategiya “ijobiy qadam” deb ataldi, chunki hujjatda endi mamlakatimiz dushman sifatida tasvirlanmagan. Rossiya prezidentining matbuot kotibi Dmitriy Peskovning soʻzlariga koʻra, koʻplab qoidalar Rossiyaning qarashlariga mos keladi va munosabatlarni normallashtirishga hissa qoʻshishi mumkin.

U shuningdek, strategiya Ukrainadagi mojaroni hal qilishga hissa qoʻshishi mumkinligini taʼkidladi.

“Biz umid qilishimiz mumkin..., hech boʻlmaganda Ukrainada tinchlik oʻrnatish yoʻli bilan qoʻshma ishimizni konstruktiv ravishda davom ettira olamiz”, — deydi Peskov.

Senator Aleksey Pushkov strategiyaning nashr etilishini “yangi Tramp doktrinasining tugʻilishi” bilan bogʻladi. Uning soʻzlariga koʻra, hujjat siyosiy realizm ruhida yozilgan, shuning uchun Yevropa rahbarlari uning qoidalaridan hayratda.

Ekspertlar qanday fikrda?

Bangladeshning Dakka shahridagi Daffodil xalqaro universiteti professori Greg Simonsning soʻzlariga koʻra, yangi strategiya Donald Tramp maʼmuriyati Yevropa Ittifoqi bilan munosabatlarni yanada rivojlantirishda unchalik katta ahamiyatga ega emasligini koʻrsatadi.

“AQSH oʻzini oʻzi yoʻq qilish yoʻliga qadam qoʻygan va moliyaviy va axloqiy jihatdan bankrot boʻlgan Yevropa Ittifoqi bilan munosabatlardan hech qanday geosiyosiy yoki iqtisodiy foyda koʻrmayapti”, — deydi Greg Simons.

Mutaxassis shuningdek, AQSH Yevropa Ittifoqining Ukraina boʻyicha pozitsiyasidan gʻazablanayotganini taʼkidladi. Yevropa mamlakatlari AQSHning rezolyutsiya boʻyicha qarashlariga qoʻshilmaydi, bu esa mojaroni uzaytiradi va AQSHni Xitoyni jilovlashdan chalgʻitadi.

Bundan tashqari, Greg Simonsning qayd etishicha, Donald Tramp saylovlarda demokratlarni qoʻllab-quvvatlagani uchun Yevropa yetakchilaridan qasos olishi mumkinligini, ammo eng muhimi, AQSH Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik qilishdan “hech qanday foyda koʻrmayotganini” tan oldi.

Shu bilan birga, ekspertning fikriga koʻra, Yevropa Ittifoqida vaziyatni oʻzgartirish uchun deyarli hech qanday mexanizm yoʻq.