Yurtimizdagi qadimiy goʻshalar, yodgorliklar, qadamjolar, osori atiqalarni sanab adogʻiga yetish mushkul. Ularning har biri qadrli. Har biri aziz.Shunday koʻhna obidalardan biri Buxoro shahridagi Abdulazizxon madrasasidir. Quyida shu salobatli yodgorlik haqida soʻz yuritamiz.

Moziyga nazar

Madrasa 1651-1652-yillarda Abdulazizxon hukmronligi davrida bunyod etilgan. U Mirzo Ulugʻbek madrasasi qarshisida qad rostlagan. Bu ikki inshoot qurilishi orasida ikki asrdan ziyodroq farq bor. Ammo ularni koʻrgan kishi beixtiyor bu goʻzal obidalar nafislikda bir-biri bilan raqobatlashyaptimikan, degan xayolga boradi.

Buxoro davlat universiteti oʻqituvchisi, tarix fanlari doktori Halim Toʻrayevning yozishicha, olimlarga hurmat, shoirlarga iltifot, tasavvuf ahliga muruvvat koʻrsatish Abdulazizxonga xos xislat edi. Bu mahobatli madrasa ham hukmdordagi yaxshi fazilatlar mahsuli, desak xato qilmaymiz. U meʼmoru ustalarga barcha binolardan goʻzalroq, boshqalariga oʻxshamaydigan madrasa qurishni buyurgan. Natijada tamoman oʻzgacha uslubdagi inshoot qad rostlagan. Undagi geometrik shakllarning aniqligi, naqshlarning goʻzalligi,ganchkorlik, xattotlik sanʼatining uygʻunlashib ketgani kishini hayratga soladi.

Moʻjiza ichidagi moʻjiza

Madrasa katta peshtoqli, ikki qavatli, yozgi va qishki masjidga, keng hovliga ega. Katta darsxonadan iborat. Toʻrt burchagida guldasta bunyod etilgan. Hujralar yozda salqin, qishda esa sovuq oʻtmaydigan qilib qurilgan. Koʻkka parvoz qilayotgan semurgʻ, gul tuvagi ostidan chiqayotgan ajdar tasviri, devorlardagi boʻrtma gullar, jilvakor koshinlar-bularning bari madrasaga oʻzgacha salobat bagʻishlagan.

Hozir madrasaning qishki masjidida yogʻoch oʻymakorligi muzey – koʻrgazmasi joylashgan.

— Ajdodlarimizdan meros bu madrasani xorijiy sayyohlar lolu hayron boʻlib tomosha qilishadi, — deydi muzey xodimi Roila Yarasheva. — Mana bu yerda esa hech qayerda uchramagan moʻjizaga duch kelasiz. Qishki masjid mehrobida nuroniy bir cholning qiyofasini koʻrish mumkin.

Chindan ham sal naridan turib sinchiklab nazar tashlagan kishi mehrobda boshiga salla oʻragan, oq toʻnli chol tasvirini koʻradi.

Moʻjiza ichida moʻjiza yaratgan ajdodlarimizning aql-zakovatiga tahsin aytasan, kishi.

Shu holga oid manbalarni izladik. Buxorolik taniqli meʼmor, marhum Ismat Muhsinovning yozib qoldirishicha, oʻsha davr ustalari gullarda odam suratini boʻyoqlar yordamida yashirin holda chizishgan. Mehrobdagi sharafini odam boshidagi sallaga oʻxshatib yasaganlar.

Mehrobdagi tasvir Abdulazizxonning surati, deya taxmin qiluvchilar ham yoʻq emas. Madrasa devorida bitilgan sheʼr mazmuni ham uning hukmdorga bagʻishlanganidan darak beradi.

Umuman, madrasadagi har bir osori atiqani koʻrishi,oʻsha davr ruhini his etishi uchun sayyohga yarim kun kamlik qiladi. Hamma gap bu yerdagi siru sinoatni koʻrsata bilishimizda. Ammo...

Holi zabun madrasa

Madrasa-yu masjidlar, karvonsaroylaru savdo toqlari pishiq gʻishtdan qurilgan. Taassufki, ular barchasining peshonasi toshdan boʻlmadi. Urushlar, tabiiy ofatlar oqibatida va... loqaydlik degan koʻrgulik oldida yemirilib tuproqqa qorishib ketganlari ham yoʻq emas.

YUNEKOning Umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan “Buxoro tarixiy markazi”da joylashgan Abdulazizxon madrasasi boshiga ham koʻp koʻrguliklar tushdi. Oʻtgan asrning 30 – yillarida bosh peshtoq muqarnasi usta Shirin Murodov tomonidan taʼmirlandi. Keyinchalik hovli peshtoqidagi muqarnas hamda iroqi muqarnas taʼmirlanib asl holiga keltirildi.

Biroq bundan toʻrt yil muqaddam texnogen taʼsirlar oqibatida madrasaning sharqiy tomonidagi devori bir qismi qulab tushdi. U ayni kunlarda ham shu holicha turibdi. Yogʻingarchilik tufayli sharqiy devorning batamom qulab ketish xavfi yuzaga kelmoqda. Bir soʻz bilan aytganda, YUNESKOning Umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan “Buxoro tarixiy markazi”da joylashgan bu qadimiy yodgorlik avariya holatida.

Viloyat madaniy meros boshqarmasidan bizga maʼlum qilishlaricha, tezkor choralar koʻrilmasa, mazkur obidaning qayta tiklanmas ahvolga kelib qolish xavfi bor. Madaniyat vazirligining 2020-yil 29-dekabrdagi tegishli xatiga asosan, madrasada vaqtinchalik taʼmirlash-tiklash ishlarini olib borish boʻyicha tayyorlangan dastlabki loyiha taklifi hamda loyiha toʻgʻrisidagi maʼlumotlar diplomatik kanallar orqali YUNESKO Umumjahon merosi markaziga taqdim etilgan.

“Loyiha ushbu markaz tomonidan maʼqullanguniga qadar Ilmiy-ekspert kengashi va koʻp yillik tajribaga ega mutaxassislarning tavsiyasiga koʻra, obyektga zarar yetkazmagan holda yengil konstruksiya asosida madrasa sharqiy devorining qulagan qismi ustini yopish rejalashtirilayotganini maʼlum qilamiz”, deyiladi boshqarma masʼullarining murojaatimizga yoʻllagan javoblarida.

Koʻrilayotgan chora-tadbirlar joʻyali, albatta. Ammo madrasa sharqiy devori bir qismining bundan toʻrt yil avval qulagani inobatga olinsa, baʼzi savollar tugʻilishi tayin. Nahotki, shu muammoni hal etish uchun toʻrt yil yetarli boʻlmadi? Mabodo, tayyorlangan loyiha nufuzli xalqaro tashkilot chigʻiridan oʻtmay qolsa-chi? Unda taʼmirlash yumushlari yana ortga choʻzilmaydi, degan kafolat bormi?

Fikrimizcha, Abdulazizxon madrasasining bugungi holati biz uchun achchiq saboq boʻlishi kerak. Zero,madaniy merosga oid bir maqolada oʻqiganimiz bor: Tarixiy yodgorliklarning tutday toʻkilib, aftoda holga kelishi ulardagi birgina gʻishtning koʻchib ketishidan boshlanadi. Shunday ekan, ishni qadimiy obidalarning har bir gʻishtini asrab-avaylashdan boshlaylik.

Buyuk ajdodlarimizu kelajak avlod oldidagi qarzimiz va burchimiz shuni taqozo etadi!

Istam IBROHIMOV,
(“Xalq soʻzi”)