Illyustrativ foto

Jadidchilik harakati yurtimiz mustaqilligi yoʻlidagi kurashlar silsilasida alohida oʻrin tutadi. Jadidlarning millatparvarlik, yurtparvarlik, xalqni ilmu maʼrifatga chorlovchi gʻoyalari hali – hanuz oʻz ahamiyatini yoʻqotgan emas. Zero, davlatimiz rahbarining Oliy Majlisga Murojaatnomasida taʼkidlanganidek, “...jadidchilik harakati, maʼrifatparvar bobolarimiz merosini chuqur oʻrganishimiz kerak. Bu maʼnaviy xazinani qancha koʻp oʻrgansak, bugungi kunda ham bizni tashvishga solayotgan juda koʻp savollarga toʻgʻri javob topamiz. Bu bebaho boylikni qancha faol targʻib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini anglab yetadi”.

Quyida biz shu harakatning yorqin vakillaridan biri haqida soʻz yuritamiz.

Diniy va dunyoviy bilimlar sohibi

— Qori Yoʻldosh Poʻlatov 1890-yilda Buxoro amirligiga qarashli Karki (hozir Turkmaniston Respublikasi hududi)da tugʻilgan, — deydi Buxoro davlat universiteti professori, tarix fanlari doktori Shodmon Hayitov. — Otasi oʻziga toʻq, maʼrifatli inson edi. Shu boisdan ham boshlangʻich musulmon maktabida oʻqitish bilan kifoyalanmay, unga maxsus muallim yollagan holda rus tilini oʻrganishi uchun ham sharoit yaratadi.

Yoʻldosh voyaga yetib, Buxorodagi Mirarab madrasasida tahsil oladi. Keyin ona-shahriga qaytib, 1920-yilga qadar yoshlarga dunyoviy va diniy ilmdan saboq beradi. Shu davrda uning ismiga “Qori” soʻzini qoʻshib ayta boshlashadi. Odatga koʻra, Qurʼoni karim oyatlarini qiyomiga keltirib qiroat qiladiganlar shunday eʼzozga munosib koʻrilgan.

Bilasiz, oʻtgan asrning 20-yillari yurtimiz tarixidagi eng ziddiyatli davrlardan sanaladi. Tabiatan elparvar, taraqqiyot tarafdori boʻlgan, jamiyatni mahdudlik botqogʻidan chiqarishning yoʻlini ilmu maʼrifatda koʻrgan Qori Yoʻldosh jadidchilik harakatiga qoʻshiladi.

Ishga piyoda borgan vazir

1920-yilda Fayzulla Xoʻjayev va boshqa millatparvarlar tomonidan Buxoro Respublikasi tuzilganida yangi hukumatda xalq maorifi noziri lavozimini egallagan Qori Yoʻldosh Poʻlatov zamonaviy rusumdagi maktablar ochish, odamlarni savodli qilish, qobiliyatli yoshlarni Germaniya, Turkiya kabi davlatlarga oʻqishga yuborish kabi dolzarb yumushlarda jonbozlik koʻrsatadi. 

— Bu fidoyi inson 1920-yildayoq oʻz hayotiy tajribasidan kelib chiqib, “Maktablar haqidagi umumiy qoidalar”ni ishlab chiqqandi, — deydi BuxDU dotsenti, tarix fanlari nomzodi Kamol Rahmonov. —Hayratlanarlisi shundaki, bu qoidalardagi koʻpgina yoʻnalishlar hozirgi taʼlim toʻgʻrisidagi dasturlar ruhiga mos keladi.Bu uning tafakkur dunyosi juda boy boʻlganidan darak beradi, albatta.

Qori Yoʻldosh Poʻlatov qisqa muddat oraligʻida bir qator masʼuliyatli vazifalarda ishlaydi. U Oʻzbekiston SSR tashkil topganidan soʻng avvaliga moliya vaziri, keyin esa Xalq Komissarlar Soveti raisi vazifasini bajargan. Hatto xizmat mashinasi pulini moliya sohasi uchun mutaxassislar tayyorlashga sarflab, oʻzi vazir boʻlishiga qaramay ishga piyoda borib kelgan. 

Buxoroga ilk sintografiya qanday keltirilgandi?

— Qori Yoʻldosh Poʻlatov 1922-yilning sentyabridan to 1923-yilning oktyabrigacha roppa-rosa bir yil “Buxoro axbori” (hozirgi “Buxoronoma”) gazetasining bosh muharriri vazifasida ishlagan, — deydi Sh. Hayitov. —“Bilimli, zukko, dunyoqarashi keng muharrir nimalarga eʼtibor qaratgan?”, degan savol tugʻilishi mumkin. Qori Yoʻldosh Poʻlatov gazetani xalq minbariga aylantirishga harakat qilgan. Bu davrda el ishonchini qozongan koʻplab insonlarning xalqni ilmu maʼrifatga chorlovchi, jamiyat hayotidagi illatlarni qoralovchi koʻplab maqolalari chop etilgan. Muharrir gazetaning qiyofasini oʻzgartish yoʻlida ham katta ish qilgan. U Buxoroga ilk sintografiya yaʼni aksilxona olib kelgan maʼrifatparvardir. Oʻsha paytda zamonaviy sanalgan yozuv mashinkalarini keltirishga ham bosh – qosh boʻlgan.

Gap shundaki, u 1922-yilning dekabrida bir guruh maorifchilar bilan Moskva va Sankt-Peterburgda boʻlib, madaniyat, xalq taʼlimi, matbaachilik kabi yoʻnalishlardagi ilgʻor tajribalarni oʻrgangan. Safardan qaytishda turli oʻquv qurollari qatorida shu sintografiyani ham olib kelgan.

Bu uskuna sharofati bilan gazeta har xil rasm va fotosuratlar bilan chiqa boshlagan. Muharrir uni ishlatish yoʻlini biladigan mutaxassislar tayyorlash haqida ham qaygʻurgan. Safar xotiralarini esa “Buxoro axbori”ning bir necha sonida eʼlon qildirgan.

Yana bir qiziq maʼlumot. Yosh tadqiqotchi Ixtiyor Kamolovning yozishicha, Buxorodagi birinchi muzey tashabbuskori ham Yoʻldosh Poʻlatov sanaladi. Bu muzey 1922-yilda ochilgan.Shu munosabat bilan oʻtkazilgan tadbirda u kamtarlik bilan “Biz bu yoʻlda gʻoyat oz ishlab, kichik bir narsani maydonga keltirdik. Xalqimizning boy oʻtmishi, ota – bobolardan qolgʻon madaniy meros oʻnlab muzeyga sigʻmaydi”, degan taʼsirchan soʻzlarni aytgan.

Tiriklar qabristonida

Bilasiz, Fitrat, Choʻlpon, Abdulla Qodiriy, Fayzulla Xoʻjayev singari oʻnlab yurtparvarlar qatagʻon qurboniga aylanishgan. Ular boshiga tushgan kun Qori Yoʻldosh Poʻlatovni ham chetlab oʻtmadi. 1937-yilda hibsga olindi.

Xabarovsk oʻlkasidagi siyosiy mahbuslar lagerida “Xalq dushmani” sifatida umrining oʻn yilini oʻtkazgan qahramonimiz taqdirning inoyati bilan sogʻ-omon qoldi. 1947-yilda yurtga qaytdi. Ammo oradan koʻp vaqt oʻtmay uni yana sud qilishib, Krasnoyarsk oʻlkasining Igarka shahriga surgun qildilar. 1956-yilda, nihoyat, tutqunlikdan xalos boʻldi. 1957-yilda oqlandi. Ikki yil oʻtgach, aybsiz deb topildi. Davlat ahamiyatiga molik pensiya tayinlandi. Ammo qamoqxonalarda tortgan azob-uqubatlar oʻrnini nima bosa olar edi? ”Xalq dushmani” tamgʻasi bosilgach, tanish-bilishlari va hatto yor-birodarlari undan yuz oʻgirgani ortidan kelgan ruhiy zarbalarni aytmaysizmi?! Ogʻir dardga chalingan Qori Yoʻldosh Poʻlatov 1965-yilda hayot bilan vidolashadi.

Shu tariqa u oʻz toʻshagida jon taslim qilgan yagona jadid sifatida ham tarixda qoldi.

Istam IBROHIMOV,

“Xalq soʻzi”