Prezidentimiz Oliy Majlisga Murojaatnomasida joriy yilda ulugʻ alloma va jamoat arbobi Mahmudxoʻja Behbudiyning 145-yillik tavallud sanasi keng nishonlanishini taʼkidladi.

Xoʻsh, hozirgi kunda ushbu maʼrifatparvar bobomiz merosini oʻrganish va targʻib qilishga qanday ehtiyoj bor? Behbudiy oʻzi kim edi?

Butun hayotini el-yurt xizmatiga sarflagan bu inson keng qirrali shaxs edi. U Turkistonda birinchilar qatori usuli -jadid — yangicha taʼlim metodiga asoslangan maktablarni tashkil etgan. Oʻquvchilar uchun dastlabki darslik va oʻquv qoʻllanmalarni ham oʻzi yozgan. Birinchi oʻzbek dramasining ¬muallifi ham Behbudiy.

Muallim, noshir, dramaturg, jurnalist, siyosiy arbob, qisqacha aytganda, Behbudiy faoliyatining negizi jadidlarga xos maʼrifat tushunchasi ana shunday serqirra asosga qurilgandir.

Behbudiy 1913-yili “Samarqand” gazetasi va “Oyina” jurnalini tashkil etadi. Gazetaning jami qirq beshta, jurnalning esa oltmish sakkizta soni chiqadi, soʻng yopiladi. Har ikki nashrdan maqsad dunyo bilan tanishmoq, ilmga daʼvat, musulmonlarning zamon bilan hamnafas va hamqadam boʻlishlariga targʻib-tashviq edi, albatta.

Maʼrifatparvar bobomiz oʻziga maslakdosh, ezgu dasturlari ijrochisi, millat taraqqiyoti yoʻlidagi asosiy kuch sifatida ulamoni koʻradi, ularning xolis faoliyatidan umid qiladi. “Har millat va din ahlining boshchi va hodiysi ulamodurlar. Ulamo hazrati, albatta, tullab (talabalar — B.K.) ichidan yetishib chiqadi. Ulamo hazrati millat uchun diniy va dunyoviy ishlargʻa yoʻl koʻrsatuvchi va tarbiya etuvchidirlar...”

Behbudiy “Oh va hasrat” maqolasida xalqning turmush tarzini ulamo isloh etishiga, taʼlim-tarbiya uchun ular masʼul ekaniga urgʻu berib, olimlarga “varasai anbiyo” — paygʻambarlarning vorislari sifatida qaraydi. Taʼsir uchun maqsadiga mos taʼbirni kuchaytirib yozadi: “Xaloyiqni hech kim goʻridan chiqarib isloh etmas. Ulamo, maktab va madrasa isloh etar...” Ilmsizlik, qoloqlik, beparvolik, dangasalik, fikrsizlik, loqaydlik — bularning barchasi Behbudiyning “oh va hasrati”ga sababchi omillar. Islohot va bilim, haqiqat va taraqqiyot tushunchalari unga jon bagʻishlaydi, quvontiradi, qalbida umid uygʻotadi. Shu bois oʻz orzulari uchun, birinchi nav¬batda, olimlarga umid bogʻlaydi.

Bobomizning chin ziyoli, orif va olimning jamiyatdagi oʻrni hamda vazifasi borasidagi qarashlari Prezidentimiz tomonidan 2020-yilga “Ilm, maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”, deb nom berilib, taʼlim, fan namoyandalari har tomonlama qoʻllab-quvvatlanayotgan bugungi kunimizga naqadar hamohang! Bugun orzular, istaklar, umidlar roʻyobga chiqmoqda.

Biroq Behbudiy zamonasida hali yorugʻ tonglar otmagandi. Shu bois jadidchilar rahnamosi taraqqiyot uchun millat moddiy va maʼnaviy jihatdan yuksalishi, oʻrtadan nifoqlar ketib, yoshlar bilan kattalar birlashishi lozim, degan ezgu gʻoyani ilgari surdi. “Xalqimizning hozirgi ixtilofi meni dilxun etar, mayus etar. Boshqa millatlar ittifoq ila ishlaganda, biz bir-birimiz ila dushmanliqgʻa tursak, voy bizning holimizgʻa...”, deb oʻrtanib yozadi u oʻtli maqolalarining birida.

Behbudiy shogirdlarini ham millat ravnaqi yoʻlida din va dunyo ilmlarini egallashga chaqirar edi. Yoshlardan umid etib, ularning bilim olishiga zarur imkoniyatlarni yaratishga harakat qilardi.

Mutafakkir teatrni ibratnamo, oyina, ibratxona deb atadi. Mushaxxas-artistlarning dialogi va monologlari, xatti-harakatlari va imo-ishoralaridan sahnada turli tabiatli insonlar paydo boʻladi, voqelik yaxlitlashadi, tabiiyki, undan ibrat olinadi. Behbudiy taʼkidicha, teatrda “Qulil haqqa valav kana murran”, yaʼni “Achchiq boʻlsa ham haqiqatni soʻzla” hadisi sharifining “mazhari”, yaʼni zohir boʻlish jarayoni kuzatiladi. Ibratxona — teatr shu zaylda oʻzining maʼnaviy-maʼrifiy, ijtimoiy-maishiy vazifasini bajaradi. Bir maqolasida samarqandlik koʻngilli mushaxxaslar “Padarkush”ni sahnaga qoʻyib, “hosili mablagʻlari”ni maktablar uchun sarf qilganini mamnuniyat bilan qayd etadi.

Behbudiy dunyo xalqlari ilm-maʼrifat bilan favqulodda bir rivojlanish bosqichlariga kirganidan mudrab yurgan ahli ilm, ahli tujjorlarni ogohlantirdi. Ularni uygʻoqlikka chorlab, tevarak-atrofidagi xalqlarning holiga bir nazar tashlashga, tegrasida aylanayotgan olamning shiddatli ahvolini tafakkur koʻzi bilan koʻrishga daʼvat etadi.

Behbudiy oʻz zamonasida koʻtargan ijtimoiy-maishiy va maʼrifiy masalalardan yana biri bugun ham kun tartibida turibdi. Bu toʻylardagi isroflardir. U yozadi: “Katta toʻy qilib, xotun olgan bir qism bechoralarni holigʻa yigʻlamoq kerak. Uch kunlik toʻyning azasi baʼzi oilalarda oʻn yil, hatto bir umr surar, balki bevatan va xonavayronlikgʻa sabab boʻlur” (“Oyina” 1913-yil, 6-son). Toʻy va maʼrakalarga qilingan sarf-xarajatni bolalarni oʻqitish uchun xarjlash kerak. “Aqchalik otalar, albatta, toʻy va maʼrakagʻa qizgʻonmaganlaridek bolani oʻqutishgʻa ham qizgʻonmasa kerakdur”.

Boshqa bir misol. Deylik, XX asr boshlarida zamonga mos qayta shakllanayotgan adabiy til, xalq tilining qismati ham Behbudiyni oʻylantirgan edi. Til sofligi masalasi koʻtarilganda har qanday til qoʻshni tillardan soʻz olishi tabiiyligini aytadi: “Begona tildan soʻz olmoqdan qutulgan til yoʻq”. Ammo uning meʼyorini bilish lozim. Behbudiy 1915-yili “Til masalasi” maqolasida arabchadan oʻzbek tiliga koʻchgan soʻzlarning koʻplik shaklini, deylik, “ulum, funun, ulamo, quzzo” tarzida emas, balki oʻzbekcha tabiatiga mos ravishda “fanlar, ¬ilmlar, olimlar, qozilar” deb yozish kerakligini taklif etadi. Fikr ifodasi uchun hamma vaqt yozma adabiy til bayoni tushunarli boʻlishi lozim.

1917-yilning yozida “Ulugʻ Turkiston” gazetasida bosilgan “Bayoni haqiqat” maqolasi “Bilmoq kerakki: “Haq olinur, berilmaydur!” degan behbudiyona hikmat bilan boshlanadi. Mazkur taʼbir keyinroq “Haq olinur, berilmas” tarzida boshqa bir maqolasiga sarlavha boʻladi va uning tarkibida uch marta takror keladi. Unda muallif zamona ahlini qadim va jadid nizolarini bir yonga qoʻyib, qoʻlni qoʻlga berib, birlashishga chaqiradi. Maqolalardan yana birida bobolarning sodda, ammo purmaʼno hikmatini keltiradi: “Bir dasta tayoqni birga bogʻlasangiz, kimsa sindirolmas. Agarda ajratsangiz, bir-birin har kim sindirar”. Tinchlik, hamjihatlik, ahillik har qachongidan dolzarb¬lashib borayotgan hozirgi kunimiz uchun ham bu ogohlik qoʻngʻirogʻi boʻla oladi.

Umuman, oʻz vaqtida ulkan ijtimoiy-siyosiy, maʼnaviy-maʼrifiy fikrlarni oʻrtaga tashlagan Mahmudxoʻja -Behbudiy faoliyatiga eʼtibor bersak, bugun haqiqiy ¬vatanparvar, millatparvar, el-yurt kelajagi uchun qaygʻurgan fikri tiniq ziyoli, qarashlari keng fidoyi inson koʻz oldimizda gavdalanadi. Tasavvurga erk berilsa, “Moziy — haqiqatning tarozusidir”, degan bu inson goʻyo tarix qaʼridan bizga qarab, bugungi mustaqil, hurriyatli, ozod kunlarni, oʻzining muazzam orzusi roʻyobga chiqqan zamonani gʻoyibona koʻrib, quvonib turgandek boʻladi.

Bahodir KARIM,

filologiya fanlari doktori, professor.