Архив сурат

Маълумки, шу кунларда “Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 42-моддасига қўшимча киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни лойиҳаси қизғин муҳокамалар марказида турибди. Лойиҳа муаллифи 42-моддани давлат органлари ва ташкилотларида иш юритишда давлат тили ҳақидаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этмаслик мансабдор шахсларга базавий ҳисоблаш миқдорининг икки бараваридан беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлиши ҳақидаги иккинчи қисм билан тўлдириш таклифини киритган.

Афсуски, Қонун лойиҳаси юзасидан regulation.gov.uz порталида (махсус платформада) қолдирилаётган ҳамда ижтимоий тармоқларда билдирилаётган айрим фикр-мулоҳазаларга эътибор қаратар эканмиз, уларнинг нақадар нохолис эканлигига гувоҳ бўламиз. Ушбу фикр-мулоҳазаларга нисбатан муносабат билдиришдан аввал, лойиҳа матни мазмун-моҳиятини англаб етмай ёки тушунишни ҳам хоҳламай “айюҳаннос солаётган” айрим шахсларга қуйидагиларни эслатиб ўтмоқчимиз:

Биринчидан, Қонун лойиҳаси фақат давлат органлари ва ташкилотларида иш юритишда давлат тили ҳақидаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этмаганлик учун маъмурий жавобгарлик белгиланишини назарда тутади.

Иккинчидан, у юқорида қайд этилган маъмурий ҳуқуқбузарликнинг субъекти сифатида фақат давлат органлари ва ташкилотларининг мансабдор шахсларига жарима солишни кўзда тутади.

Мазкур Қонун лойиҳаси Ўзбекистон Республикаси ҳудудида яшовчи миллат ва элатларнинг ўз она тилини қўллашдан иборат конституциявий ҳуқуқларига, фуқароларнинг миллатлараро муомала тилини ўз хоҳишларига кўра танлаш ҳуқуқига, тилларнинг турмушда, шахслараро муомалада ҳамда диний ва ибодат билан боғлиқ удумларни адо этишда қўлланишига, шунингдек фуқароларнинг ўзаро муомала, тарбия ва таълим олиш тилини эркин танлаш ҳуқуқини амалга оширишига мутлақо монелик қилмайди.

Шу билан бирга, лойиҳа Ўзбекистон Республикаси ҳудудида яшовчи шахсларнинг давлат ташкилотлари ва муассасаларига, жамоат бирлашмаларига аризалар, таклифлар, шикоятлар билан давлат тилидан ташқари бошқа тилларда ҳам мурожаат қилиш ҳуқуқига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, “Давлат тили ҳақида”ги Қонуни ва бошқа қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган бир қатор тилга оид ҳуқуқларига ҳам дахл қилмайди.

Бошқача сўз билан айтганда, Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида истиқомат қилувчи барча миллат ва элатларнинг тиллари ҳурмат қилинишини таъминлаш, уларнинг ривожланиши учун шароит яратиш каби ўз зиммасига олган масъулиятдан ҳеч қачон тонмайди.

Қонун лойиҳаси мазмуни том маънода давлат органлари ва ташкилотларида иш юритишда давлат тили ҳақидаги қонун ҳужжатларининг мавжуд талабларини менсимаётган, кези келганда айтиш керак, Ўзбекистон аҳолисининг тахминан 82,5 фоизини ташкил қиладиган ўзбекларнинг ўз давлатчилигида уларнинг “ҳаққига риоя этмаётган” айрим мансабдор шахсларни тартибга чақиришга қаратилгандир.

Холислик нуқтаи назаридан ёндашадиган бўлсак, ҳақиқатдан ҳам, давлат органлари ва ташкилотларида давлат тилида иш юритишга доир қонунчилик талабларига риоя этмаслик билан боғлиқ қатор камчиликлар кўзга ташланади.

Хусусан, “Давлат тили ҳақида”ги Қонуннинг 8-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг бошқа ҳужжатлари давлат тилида қабул қилинади ва эълон этилади. Бу ҳужжатларнинг таржималари бошқа тилларда ҳам эълон қилинади. Ваҳоланки, кўрилаётган чора тадбирларга қарамай, айрим ҳолларда қонун ҳужжатлари лойиҳалари матни фақат рус тилида тайёрланмоқда. Келинг, сиз сари борайлик, рус тилида тайёрланиб, ўзбек тилига таржима қилинса ҳам майли эди. Бироқ айрим қонун ҳужжатларининг ўзбек тилидаги матнини умуман тополмайсиз. Бунга нима дейсиз? Ахир, ўзингиз ўйлаб кўринг, бу давлат тилининг ҳуқуқий мақомини менсимаслик эмасми? Устига-устак, ўзбек тили қонун ҳужжати мазмунини тўла ёритиб беролмаслиги сабабли рус тилида тайёрланади, деган таъналар ҳам баъзан қулоққа чалинади. Наҳотки, инсониятнинг илму ирфон бешигини тебратган бу миллат тили ўз тақдирига дахлдор ҳуқуқий ҳужжатлар мазмунини ёритишга ожизлик қилса? Аксинча, шундай фикрловчиларнинг ўзлари ўзбек тилининг улкан имкониятларини тор тасаввурларига сиғдира олмайдиган фикри ожизлардир.

Бундан ташқари, аксарият давлат органлари ва ташкилотларида давлат тилини билмайдиган ёки билишга ҳаракат ҳам қилмайдиган ёхуд била туриб иш юритишда ундан фойдаланмайдиганлар қатлами мавжуд. Бундай “қадри осмон”лар олдида рус тилини билмаслиги сабаб мулзам бўлганлар қанча. Савол туғилади. Уларга давлат курсисини бериб қўйган мард ва олийжаноб ўзбек халқига ҳамда унинг тилига бўлган ҳурмат шуми?

Шу билан бирга, “Давлат тили ҳақида”ги Қонуннинг давлат тили расмий амал қиладиган доираларда ўзбек адабий тилининг амалдаги илмий қоидалари ва нормаларига риоя этилиши ҳақидаги талабини эсдан чиқариб, ўз шевасини тап тортмасдан давлат органлари ва ташкилотларида “иш юритиш тили”га айлантираётганлар ҳам талайгина.

Қонун лойиҳаси фақат давлат органлари ва ташкилотларида иш юритишда йўл қўйилаётган айнан юқоридаги каби қонун бузилишлари ва уларнинг салбий оқибатларига барҳам бериш орқали давлат тили ҳимоясини таъминлашга қаратилгандир.

Шу ўринда, лойиҳа юзасидан regulation.gov.uz порталида (махсус платформада) қолдирилаётган ҳамда ижтимоий тармоқларда билдирилаётган айрим нохолис фикр-мулоҳазаларга эътибор қаратсак.

Баъзи шахслар Қонун лойиҳаси фақат русийзабон ватандошларимизнинг ҳуқуқларини камситишга қаратилганлиги, агар у маъқулланадиган бўлса, рус тилида мулоқот қиладиган кўплаб малакали мутахассислар мамлакатни тарк этиши мумкинлиги ҳақида фикр қолдиришган. Баъзилари эса, айрим мамлакатларда рўй берган нотинчликлар мисолида Ўзбекистонда ҳам шундай вазият юзага келиши мумкинлиги ҳақида ўз “хавотирлари”ни изҳор қилишган. Қувонарлиси шундаки, айрим русийзабон дўстларимиз муҳокама қилинаётган Қонун лойиҳаси бошқа тилларни, шу жумладан, рус тилини камситишни назарда тутмаслигини, аксинча, давлат органлари ва ташкилотларида иш юритишда “Давлат тили ҳақида”ги Қонуннинг аввалдан мавжуд бўлган талаблари ижросини таъминлашга қаратилганлигини эътироф этишган.

Шу ўринда, юқоридаги каби кескин эътирозлар ва “хавотирлар” фонида амалда давлат тилини ўрганишни истамаётган шахсларга маслаҳатимиз шуки, ўз она тилингиздан ташқари, ўзбек тилини ҳам иккинчи тил сифатида ўрганинг. Зеро, сўнги тадқиқотлар шуни кўрсатдики, иккинчи тилни ўрганиш Альцгеймер касаллиги (Alzheimerʼs disease (AD))га қарши курашишда ёрдам беради ва миянинг қариш таъсирини секинлаштиради (https://www.importanceoflanguages.com/importance-japanese-language/).

Сўзимиз сўнгида шуни айтмоқчимизки, аксарият давлатлар ўз тилларини халқаро муносабатларда кенг қўлланилиши учун бор имкониятларини сафарбар этаётган бир даврда биз мамлакат ичида давлат тилининг ҳуқуқий мақомини ўз ўрнига қўйиш масаласида баҳс олиб бораётганимиз ачинарли ҳолдир.

Айни дамда таклиф этилаётган Қонун лойиҳасини қўллаб-қувватлаш билан бир қаторда давлат тилини ҳозирги ислоҳотларга мутаносиб равишда ривожлантириш бўйича барча имкониятлар ишга солиниши зарур деб ҳисоблаймиз. 

Бобомурод АВАЗОВ,

Тошкент давлат юридик университети Халқаро тижорат ҳуқуқи кафедраси ўқитувчиси.