Ўтган асрнинг 70 йилларида Нукус шаҳрида ташкил этилган «Аму тўлқини» ансамбли нафақат Қорақалпоғистон ва Ўзбекистонда, балки Марказий Осиё ҳамда хорижда довруғ таратган бадиий жамоалардан бирига айланган эди. Ансамблга Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон халқ артисти, Давлат мукофоти лауреати, атоқли ҳофиз Отажон Худойшукуров раҳбарлик қиларди.

– Ансамблга «Аму тўлқини» деган номни ҳам, янглишмасам, Отажон Худойшукуровнинг ўзи қўйган эди. У билан Қорақалпоғистон филармониясида қачон кўришиб қолсак, «Бу ном бизнинг қайси юртдан эканлигимизни, қўшиқларимизнинг Амудек шиддатли, асов ва улуғворлигини эслатиб туради», дерди. Кейин ҳофиз шу дарё, юрт билан, унинг гўзаллиги, кенгликлари билан боғлиқ ўтмиш ва келажакни намоён этувчи бир қўшиқ яратишни орзу қиларди. Бу қўшиқда Амунинг тўлқинлари ҳам, шу дарё соҳилларида яшовчи халқларнинг қалби ҳам намоён бўлиб туришини истарди, – деб эслаганди қорақалпоғистонлик таниқли композитор Нажметдин Муҳамметдинов.

Орадан кўп ўтмай ана шундай бир шеър яралди. 1974 йилда Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон халқ шоири Ибройим Юсупов «Эсар Жайҳун шамоллари» деб аталган шеърини ҳофизнинг назаридан ўтказиш учун берди. Шеър Отажон Худойшукуровнинг қалбини бир ўқишдаёқ ром қилиб олди. Содда, самимий, ҳар қандай одамни ўзига мафтун қиладиган мисраларда шоирнинг ўз юртидан ғурур ва фахр туйғуси уфуриб турар, шамоллар эпкини билан боғлиқ ҳолда юртнинг гўзалликлари, боғ-роғлари, Жайҳуннинг тўлқинлари намоён бўлар, ҳаётнинг турфа лаҳзаларини қалбларга муҳрлар эди. Ансамблнинг номига муносиб шеър яратилган эди. Аммо бу шеърнинг қўшиққа айланиши осон кечмади. Ҳофиз унинг куйи устида бир йилдан ортиқроқ изланиш олиб борди. Бир неча бор қайта-қайта ижролар, қайта-қайта ўзгаришлар, қайта-қайта янги оҳанглар қўшилиши натижасида «Эсар Жайҳун шамоллари» қўшиққа айланди. Лекин унинг ижроси ҳам осон кечмади. Ҳофиз уни гоҳ мумтоз анъанавий йўлда, гоҳ замонавий йўсинда куйлаб кўрди. Негадир қониқмади. Шунда у ўртача, ҳам замонавий, ҳам мумтоз анъанавий йўл уйғунлигини танлади.

Қўшиқ

Қайда юрсам соғинтирар,

Она юртим томонлари.

Хаёлимда саҳар-саҳар

Эсар Жайҳун шамоллари

дея шоирнинг ўз юртига соғинчи ва меҳр-муҳаббати ифодасидан, бу соғинчга Жайҳун шамоллари малҳам эканлигидан бошланади. Кейинги тўрт мисрада шоир юртга бўлган соғинчининг сабабини бу ўлканинг гўзаллигида кўради. Шоир гўзал ўлканинг бағридаги чўллар ва чаманзорлардаги гуллар ифоридан Жайҳун шамоллари орқали баҳраманд бўлади:

Атиргул териб чўллардан,

Гулу райҳон – чаманлардан.

Бизнинг бу гўзал эллардан,

Эсар Жайҳун шамоллари.

Кейинги мисраларда шоир кўнгил тизгинини ҳаётнинг абадият сўқмоқларига буради. Ҳаёт абадий, инсон умри эса қисқа, аммо ана шу қисқа ҳаётида ҳам у ўзидан ўчмайдиган мангу из қолдириб кетиши керак. Жайҳун шамолларида ана шу мангулик ҳаёт нафаси ҳам намоён бўлиб туради. Шамоллар ана шуларни ҳам бизга етказиб келади:

Умр қисқа, манзил узоқ,

Йиллар биздан кетар йироқ.

Мангу қўшиқ каби гувлаб,

Эсар Жайҳун шамоллари.

Шу билан бирга Жайҳун шамоллари Хоразм ва Қорақапоқ диёри, бу диёрда умргузаронлик қилаётган эллар шон-шуҳрати, улуғ дарёнинг қудратидан ҳам дарак беради:

Эл меҳри сўнмас юзингдан,

Улуғ дарёи азимдан.

Қорақалпоқ, Хоразмдан,

Эсар Жайҳун шамоллари.

Шеърнинг охирги тўртлигини шоир умримга нур, боқий сабо бағишлаган, элларга шодлик, қувонч келтирган, барча яхшиликларга асос, сабаб бўлган Жайҳуннинг об-ҳаёти, қудрати ва шамоллари деган хулоса билан якунлайди:

Ибройим дер эл нафаси,

Жайҳуннинг сирли шарпаси,

Умримнинг боқий сабоси,

Салом, Жайҳун шамоллари.

Отажон Худойшукуров бу қўшиқни салкам 20 йил куйлади. Мингдан ортиқ марта ижро қилди. Қўшиқ «Аму тўлқини» ансамблининг асосий лейтмотивига айланди. Ибройим Юсупов «Эсар Жайҳун шамоллари»ни атоқли ҳофиз ижросида бир неча бор эшитганидан кейин «Мен бу шеърни Жайҳунни, Жайҳун бўйидаги халқларни улуғлаш мақсадида ёзгандим. Сен қўшиғингда шеърдаги ўша улуғлик билан бирга Жайҳунни меҳр-муҳаббат дарёсига, Ватан тимсолига айлантирибсан. Қўшиқ ҳақиқий санъат намунаси бўлибди», деб юксак эҳтиромини билдирган эди.

Атоқли ҳофиз қўшиқнинг учинчи бандига келганда авжига чиқар, уни алоҳида юксак пардаларда куйларди. Зеро, унинг ўзи ҳам қисқа умрида Жайҳун шамоли мисол, мангу қўшиқ каби гувлаб ўтди. Халқимизга асрларга тенг ноёб санъатини қолдириб кетди. Шу бир қўшиқ ҳам бунинг ёрқин ифодасидир.

Камол МАТЁҚУБОВ,

"Xалқ сўзи".