Фото: “Халқ сўзи”

Отанинг сўнгги насиҳати

Ўшанда 1889 йилнинг ёзи эди. Бухоро шаҳрига вабо тарқади. Бу бедаво дард кўплаб қишлоқлар қатори Ғиждувоннинг Соктаресига ҳам етиб келди. Бу ердаги хонадонлардан бирининг соҳиби Саидмуродхўжа шу касалликка чалиниб, бир неча кун тўшакка михланиб ётди. Аҳволи оғирлашди. Паймонаси тўлганини ҳис этган ота боши узра мунғайибгина қараб турган ўғлини кўрар экан, “Ўқи, ҳар қандай қийинчилик бўлса ҳам ўқи, одам бўл!», дея унга сўнгги бор насиҳат қилди.

Отани тупроққа топширганидан кўп вақт ўтмай бедаво дард шўрлик онани ҳам олиб кетди. Ўшанда ўғил эндигина 11 ёшда эди...

Йиллар ўтди. Суронли, таҳликали замонлар бўлди. Йигитча муҳтожликни ҳам, ҳаёти қил остида қолган дамларни ҳам бошидан кўп бор кечирди. Аммо ота насиҳатини унутмади.Ўқиди. Ўрганди. Илму маърифат этагидан тутди. Сабр қилди. Умид билан яшади. Охир–оқибат падари бузруквори кутганидан ҳам юқори мартаба, обрў–эътибор, ҳурматга лойиқ инсон, қалами ўткир ёзувчи, маърифатпарвар, етук олим бўлиб етишди.

Гап Ўзбекистон Фанлар Академиясининг фахрий аъзоси, Тожикистон Фанлар Академиясининг биринчи президенти, филология фанлари доктори, “Қуллар”, “Дохунда”, “Судхўрнинг ўлими”, “Эски мактаб” каби ўлмас асарлар муаллифи, зуллисонайн адиб Садриддин Айний ҳақида бораётганини сездингиз, албатта.

Уни Балзак, Шекспир, Гёте қаторида кўришган

Садриддин Айнийнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида соатлаб сўз юритиш мумкин. Биз бу ўринда унинг нафақат шоир ва ёзувчи, публицист, тарихчи, балки забардаст олим эканини ҳам таъкидламоқчимиз. Унинг Рудакий, Бедил, Алишер Навоий каби буюк мутафаккирлар ижодига оид тадқиқотлари алоҳида қимматга эга. Ёзган асарларига келсак, улар дунёнинг рус, поляк, француз, чех, украин каби қатор тилларига ўгирилган. Ҳаёти ва ижодига оид кўплаб илмий тадқиқотлар қилинган.

—Бундан анча йиллар муқаддам Ригада бўлганимда шаҳар китоб дўконларидан бирида Садриддин Айний ҳақида рус тилида чоп этилган китобга кўзим тушди,—дея эслайди ғиждувонлик ижодкор Комилжон Жўраев.— Китобни қўлимга олиб алланечук бўлиб кетдим. Кўнгилда фахру ифтихор туйғусини туйдим. Бу менга Ғиждувонда туғилиб ўсган, Бухоро мадрасаларида таҳсил олган, Самарқандда яшаган, Душанбе шаҳрида ҳаёт билан видолашган Айний бобомизга, унинг тимсолида халқимизга кўрсатилган эҳтиром намунаси бўлиб туюлганди. Ёдимда, “Жизн замечателних людей” серияси остида нашр қилинган бу китобнинг бир нусхасини Соктаредаги музейга топширган эдим.

Комил ака ҳақ. Садриддин Айний дунё тан олган адиб эди. Шу ўринда таниқли шоир Луи Арагон “Судхўрнинг ўлими” повестини таржима қилиб, Францияда уч бор кўп нусхада нашр эттирганини ва китоб сўзбошисида “Садриддин Айний ўзининг бу ўлмас асари билан жаҳон адабиётининг буюк намояндалари Балзак, Шекспир, Гёте қаторида туради”, дея ёзганини эслаш мароқлидир. Дарҳақиқат, “Судхўрнинг ўлими” асари бош қаҳрамони Қори Ишкамба жаҳон ҳажвиётида тан олинган образ саналади. Ёки бошқа бир мисол. 1962 йилда бўлиб ўтган Осиё ва Африка ёзувчилари анжуманида Айний Робиндранат Тагор, Луи Син, Таха Ҳусейн каби шарқ мумтоз ижодкорлари билан бир қаторга қўйилган.

Айнийни муаллимлар билишадими?

Таниқли мунаққид, филология фанлари доктори Наим Каримовнинг ёзишича, С. Айний даврига мансуб ёзувчилар авлоди халқ ва жамият ҳаётидан узоқлашиб қолган мумтоз Шарқ адабиётига янги тўлқин беришга интилди. Шу маънода Садриддин Айний ва унинг қаламкаш биродарлари ХХ асрнинг ўнинчи йилларида янги типдаги ўзбек ва тожик адабиётига пойдевор қўйдилар.

Олимнинг таъкидлашича, “Ойна” журналида чоп этилган “Ҳар бир миллат ўз тили ила фахр этар” сарлавҳали мақоласида Айний 1915 йилдаёқ Туркистон халқлари ўртасида ўзбек тилининг мавқейини кўтариш масаласини илгари сурган. Адиб ва маърифатпарвар сифатида буюк аждодимиз ижодидан бу каби мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Бинобарин, таниқли давлат арбоби, ёзувчи Шароф Рашидов “Йирик олим ва забардаст ёзувчи Садриддин Айнийнинг ўзбек ва тожик тилларида маҳорат билан ижод этилган умрбоқий асарлари халқлар дўстлиги ва биродарлигининг ёрқин тимсолидир” дегани бежиз эмас.

Ана шулар ҳақида ўйларканмиз, беихтиёр бугунги кун ёшлари Садриддин Айний ҳаёти ва ижодидан нечоғли хабардор, деган савол туғилади. Биз шу мазмундаги савол билан бухоролик кўплаб йигит–қизлар, жумладан, университетнинг филология ва журналистика йўналишларида сабоқ олаётган талабаларга мурожаат этдик. Аммо қониқарли жавоб ололмадик. Балки умумтаълим мактабларининг ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчилари Айний ҳақида маълумот беришар, деган умидда айрим муаллимлар билан суҳбатлашдик. Афсуски, улардан ҳам жўяли жавоб ололмадик.

Сир эмас, жамиятимизда ўқитувчи мавқеини ошириш борасида жуда катта ишлар амалга оширилмоқда. Бугун муаллимларимиз алоҳида эъзозда. Таассуфки, улар орасида ўз устида ишламаётган, соҳага оид газета – журналларни, китобларни ўқимаётганлари ҳам учраяпти. Ахир, жаҳон тан олган Садриддин Айнийдек буюк юртдошимизнинг жилла бўлмаса бир асарини мутолаа қилмаган адабиёт муаллими ҳақида нима дейиш мумкин?!

—Садриддин Айний ҳаёти ва ижодини ўрганиш негадир ҳозирги мактаб дарсликларидан ўрин олмаган, —дейди ижодкор ўқитувчи, меҳнат фахрийси Самад Даминов. – Биз тенгги авлод бу адиб ижоди билан болаликда, аввало, дарсликлар орқали танишган. Кутубхонадан адиб асарларини олиб мутолаа қилганмиз. Асарлари китоб жавонимиздан ўрин олган. Шу боисдан Айний ҳаёти ва ижоди хусусида озми–кўпми биламиз. Бинобарин, ўзини чинакамига адабиёт ўқитувчиси деб ҳисоблайдиган ҳар бир муаллим юртимизда туғилиб ўсган, таниқли шоир, ёзувчиларни билиши, адабий жараённи кузатиб бориши керак. Афсуски, Султон Жўра билан Тилак Жўрани алмаштириб юборадиган адабиёт муаллимлари ҳам оз эмас. Ахир, ёшларимиз онгидаги маънавий кемтиклик ўрни сара бадиий асарлар воситасида тўлдирилади. Буни асло ёддан чиқармайлик.

Адибнинг 145 йиллиги... унутилдими?

Таниқли адибларнинг юбилейларини ўтказиш халқимизнинг адабиёт дарғаларига кўрсатган эҳтироми намунасидир. Зеро, бундай тадбирлар одатда, адабиёт ва маънавият байрамига айланади. Халқимизни ўзлигини англашга чорлайди. Шу нуқтаи назардан 1978 йилда Садриддин Айнийнинг 100 йиллиги юртимизда кенг нишонлангани айни муддао бўлганди. Шу сана муносабати билан у туғилган Соктаре қишлоғида адиб бюсти ўрнатилган, қаровсиз ҳолдаги қадимий масжид ўрнида музей ташкил этилган. Айний асари қаҳрамонлари номи билан аталадиган китоб, савдо дўконлари, чойхона очилган эди.

Афсуски, йиллар ўтиб, бу гўша эътибордан четда қолди. Масжид томидан чакки ўтиши оқибатида экспонатларни бус–бутун сақлаш муаммога айланди. ”Одина” чойхонаси–ю “Гулнор” савдо дўкони аҳволини–ку айтмай қўя қолайлик. Ҳозир музей шу ердаги мактаб ихтиёрида. Музей экспонатларини адибнинг қариндош–уруғлари имкон даражасида асраб–авайлаб келишяпти.

Ниҳоят, жорий йилда музей жойлашган масжидда таъмирлаш ишлари бошланди. Ғиждувонлик ижодкорлар Комилжон Жўраев, Мухтор Абдуллаев ҳамроҳлигида бу ерда бўлганимизда қурувчилар анча–мунча ишни бажариб қўйишганини кўрдик. Бу мавзуга яна қайтишни таъкидлаган ҳолда бир ҳолатга эътиборни қаратмоқчимиз. Кейинги пайтда Ғиждувон тумани ҳокимлиги ташаббуси билан бир қатор таниқли адиб ва шоирларнинг юбилейлари ўтказилди. Усмон Носир, Ўктам Усмонов, Рауф Парфи, Омон Матжон хотирасига бағишланган анжуманларда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси масъуллари, шоир ва ёзувчилар, санъаткорлар иштирок этишди. Бу бухоролик, хусусан, ғиждувонлик адабиёт мухлисларини беҳад қувонтирди.

Шу жараёнда кўплаб зиёлилар кўнглидан жаҳон тан олган буюк аждодимиз Садриддин Айний таваллудининг 145 йиллиги ҳам нишонланса, таълим масканлари, кутубхоналарда айнийхонлик кечалари уюштирилса, адиб асарларини лотин ёзувида чоп этиш тадбирлари кўрилса, деган фикр ўтгани тайин. Зеро, шу йилнинг баҳорида улуғ адиб туғилганига роппа – роса 145 йил тўлди. 

Музей чинакамига музейга айланса...

  — Садриддин Айнийнинг ҳаёти ҳам ёшлар учун ибрат мактаби вазифасини ўтайди, — дейди Бухоро шаҳридаги 35–умумтаълим мактаби ўқитувчиси Маҳфуза Эргашева. — Ўқувчиларга синфдан ташқари дарслар чоғида кўплаб шоир ва ёзувчилар қатори унинг асарларини ҳам ўқишни тавсия қиламан. Ҳаётий мисоллар келтираман. Мана, бир далил. Айнийнинг фарзандлари Москвада сабоқ олишаётганидан хабардор кишилардан бири “Домла, нега ўғлингизга камроқ, қизингизга эса кўпроқ пул юборасиз”, дея сўрайди. Шунда Айний домла “Шуни ёддан чиқармангки, ўғилни тўқчилик, қизни эса йўқчилик бузади”, деб жавоб берган экан. Ана шундай афоризмга айланган ҳикматомуз сўзлар шак–шубҳасиз, ўғил–қизларимизни мустақил ҳаётга тайёрлашда асқатади.

Айтмоқчи, музей ҳақида. Биламизки, Айний домланинг Самарқанддаги ҳовлиси уй–музейга айлантирилган. Соктаре қишлоғида эса адибнинг 100 йиллиги муносабати билан болалиги кечган уй ёнидаги масжид музейга айлантирилганди.

Орадан йиллар ўтди. Юқорида таъкидланганидек, бу гўша қаровсизлик гирдобига тушди.

— Биз яқинда ушбу музейда бўлиб, аҳволни ўргандик, — дейди Бухоро давлат музей–қўриқхонаси бўлим мудири Ўктамали Равшанов. — Фикримизча, аввало музей учун алоҳида бино қуриш керак. Музей концепцияси эскирган. Тарихий ашёлар кам .Шу яқин атрофда яшовчи аҳолидан қишлоқ тарихи билан боғлиқ ашёларни йиғиш лозим. Музей фаолиятини янги концепция асосида йўлга қўйиш даркор. Масжид эса тарихий объект сифатида меҳмонларда қизиқиш уйғотади, албатта.

  —Мабодо, шу музей Бухоро давлат музей–қўриқхонаси таркибига ўтказилса қандай бўлади?

  — Жуда яхши бўлади, — дейди саволга жавобан Ў. Равшанов. — Шунда унинг фаолияти тадрижий йўлга қўйилади. Ходимлар ишлайди. Экспонатларни рисоладагидек асраб–авайлаш, сақлаш, уларни келгуси авлодларга зиён–заҳматсиз етказиш имконияти кенгаяди.

Сирасини айтганда, бу жўяли таклиф. Ҳаёт шуни кўрсатяптики, Бухорода туғилиб ўсган кўплаб мутафаккирлар истиқомат қилган уйлардан ном – нишон қолмаган. Дейлик, Аҳмад Дониш, Абдурауф Фитрат каби халқимиз маданияти, маънавияти, маърифати йўлида фидойилик кўрсатган мутафаккирларнинг уй–музейлари йўқ. Мабодо, бўлганида улар ёшларимизни она–юртга меҳру муҳаббат руҳида тарбиялашга хизмат қиладиган гўшага айланиши тайин эди. Бинобарин, Садриддин Айний туғилиб ўсган Соктаре қишлоғида ҳам замонавий талабларга жавоб берадиган музей барпо этишнинг мавриди аллақачон келди.

Бу ҳақда Бухоро вилояти, Ғиждувон тумани ҳокимликлари жиддий ўйлаб кўришади, деган умиддамиз.

                                                                        Истам ИБРОҲИМОВ, “Халқ сўзи”.