Foto: “Xalq soʻzi”

Otaning soʻnggi nasihati

Oʻshanda 1889-yilning yozi edi. Buxoro shahriga vabo tarqadi. Bu bedavo dard koʻplab qishloqlar qatori Gʻijduvonning Soktaresiga ham yetib keldi. Bu yerdagi xonadonlardan birining sohibi Saidmurodxoʻja shu kasallikka chalinib, bir necha kun toʻshakka mixlanib yotdi. Ahvoli ogʻirlashdi. Paymonasi toʻlganini his etgan ota boshi uzra mungʻayibgina qarab turgan oʻgʻlini koʻrar ekan, “Oʻqi, har qanday qiyinchilik boʻlsa ham oʻqi, odam boʻl!», deya unga soʻnggi bor nasihat qildi.

Otani tuproqqa topshirganidan koʻp vaqt oʻtmay bedavo dard shoʻrlik onani ham olib ketdi. Oʻshanda oʻgʻil endigina 11 yoshda edi...

Yillar oʻtdi. Suronli, tahlikali zamonlar boʻldi. Yigitcha muhtojlikni ham, hayoti qil ostida qolgan damlarni ham boshidan koʻp bor kechirdi. Ammo ota nasihatini unutmadi.Oʻqidi. Oʻrgandi. Ilmu maʼrifat etagidan tutdi. Sabr qildi. Umid bilan yashadi. Oxir–oqibat padari buzrukvori kutganidan ham yuqori martaba, obroʻ–eʼtibor, hurmatga loyiq inson, qalami oʻtkir yozuvchi, maʼrifatparvar, yetuk olim boʻlib yetishdi.

Gap Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasining faxriy aʼzosi, Tojikiston Fanlar Akademiyasining birinchi prezidenti, filologiya fanlari doktori, “Qullar”, “Doxunda”, “Sudxoʻrning oʻlimi”, “Eski maktab” kabi oʻlmas asarlar muallifi, zullisonayn adib Sadriddin Ayniy haqida borayotganini sezdingiz, albatta.

Uni Balzak, Shekspir, Gyote qatorida koʻrishgan

Sadriddin Ayniyning hayoti va ijodi haqida soatlab soʻz yuritish mumkin. Biz bu oʻrinda uning nafaqat shoir va yozuvchi, publitsist, tarixchi, balki zabardast olim ekanini ham taʼkidlamoqchimiz. Uning Rudakiy, Bedil, Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlar ijodiga oid tadqiqotlari alohida qimmatga ega. Yozgan asarlariga kelsak, ular dunyoning rus, polyak, fransuz, chex, ukrain kabi qator tillariga oʻgirilgan. Hayoti va ijodiga oid koʻplab ilmiy tadqiqotlar qilingan.

—Bundan ancha yillar muqaddam Rigada boʻlganimda shahar kitob doʻkonlaridan birida Sadriddin Ayniy haqida rus tilida chop etilgan kitobga koʻzim tushdi,—deya eslaydi gʻijduvonlik ijodkor Komiljon Joʻrayev.— Kitobni qoʻlimga olib allanechuk boʻlib ketdim. Koʻngilda faxru iftixor tuygʻusini tuydim. Bu menga Gʻijduvonda tugʻilib oʻsgan, Buxoro madrasalarida tahsil olgan, Samarqandda yashagan, Dushanbe shahrida hayot bilan vidolashgan Ayniy bobomizga, uning timsolida xalqimizga koʻrsatilgan ehtirom namunasi boʻlib tuyulgandi. Yodimda, “Jizn zamechatelnix lyudey” seriyasi ostida nashr qilingan bu kitobning bir nusxasini Soktaredagi muzeyga topshirgan edim.

Komil aka haq. Sadriddin Ayniy dunyo tan olgan adib edi. Shu oʻrinda taniqli shoir Lui Aragon “Sudxoʻrning oʻlimi” povestini tarjima qilib, Fransiyada uch bor koʻp nusxada nashr ettirganini va kitob soʻzboshisida “Sadriddin Ayniy oʻzining bu oʻlmas asari bilan jahon adabiyotining buyuk namoyandalari Balzak, Shekspir, Gyote qatorida turadi”, deya yozganini eslash maroqlidir. Darhaqiqat, “Sudxoʻrning oʻlimi” asari bosh qahramoni Qori Ishkamba jahon hajviyotida tan olingan obraz sanaladi. Yoki boshqa bir misol. 1962-yilda boʻlib oʻtgan Osiyo va Afrika yozuvchilari anjumanida Ayniy Robindranat Tagor, Lui Sin, Taxa Huseyn kabi sharq mumtoz ijodkorlari bilan bir qatorga qoʻyilgan.

Ayniyni muallimlar bilishadimi?

Taniqli munaqqid, filologiya fanlari doktori Naim Karimovning yozishicha, S. Ayniy davriga mansub yozuvchilar avlodi xalq va jamiyat hayotidan uzoqlashib qolgan mumtoz Sharq adabiyotiga yangi toʻlqin berishga intildi. Shu maʼnoda Sadriddin Ayniy va uning qalamkash birodarlari XX asrning oʻninchi yillarida yangi tipdagi oʻzbek va tojik adabiyotiga poydevor qoʻydilar.

Olimning taʼkidlashicha, “Oyna” jurnalida chop etilgan “Har bir millat oʻz tili ila faxr etar” sarlavhali maqolasida Ayniy 1915-yildayoq Turkiston xalqlari oʻrtasida oʻzbek tilining mavqeyini koʻtarish masalasini ilgari surgan. Adib va maʼrifatparvar sifatida buyuk ajdodimiz ijodidan bu kabi misollarni koʻplab keltirish mumkin. Binobarin, taniqli davlat arbobi, yozuvchi Sharof Rashidov “Yirik olim va zabardast yozuvchi Sadriddin Ayniyning oʻzbek va tojik tillarida mahorat bilan ijod etilgan umrboqiy asarlari xalqlar doʻstligi va birodarligining yorqin timsolidir” degani bejiz emas.

Ana shular haqida oʻylarkanmiz, beixtiyor bugungi kun yoshlari Sadriddin Ayniy hayoti va ijodidan nechogʻli xabardor, degan savol tugʻiladi. Biz shu mazmundagi savol bilan buxorolik koʻplab yigit–qizlar, jumladan, universitetning filologiya va jurnalistika yoʻnalishlarida saboq olayotgan talabalarga murojaat etdik. Ammo qoniqarli javob ololmadik. Balki umumtaʼlim maktablarining oʻzbek tili va adabiyoti oʻqituvchilari Ayniy haqida maʼlumot berishar, degan umidda ayrim muallimlar bilan suhbatlashdik. Afsuski, ulardan ham joʻyali javob ololmadik.

Sir emas, jamiyatimizda oʻqituvchi mavqeini oshirish borasida juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Bugun muallimlarimiz alohida eʼzozda. Taassufki, ular orasida oʻz ustida ishlamayotgan, sohaga oid gazeta – jurnallarni, kitoblarni oʻqimayotganlari ham uchrayapti. Axir, jahon tan olgan Sadriddin Ayniydek buyuk yurtdoshimizning jilla boʻlmasa bir asarini mutolaa qilmagan adabiyot muallimi haqida nima deyish mumkin?!

—Sadriddin Ayniy hayoti va ijodini oʻrganish negadir hozirgi maktab darsliklaridan oʻrin olmagan, —deydi ijodkor oʻqituvchi, mehnat faxriysi Samad Daminov. – Biz tenggi avlod bu adib ijodi bilan bolalikda, avvalo, darsliklar orqali tanishgan. Kutubxonadan adib asarlarini olib mutolaa qilganmiz. Asarlari kitob javonimizdan oʻrin olgan. Shu boisdan Ayniy hayoti va ijodi xususida ozmi–koʻpmi bilamiz. Binobarin, oʻzini chinakamiga adabiyot oʻqituvchisi deb hisoblaydigan har bir muallim yurtimizda tugʻilib oʻsgan, taniqli shoir, yozuvchilarni bilishi, adabiy jarayonni kuzatib borishi kerak. Afsuski, Sulton Joʻra bilan Tilak Joʻrani almashtirib yuboradigan adabiyot muallimlari ham oz emas. Axir, yoshlarimiz ongidagi maʼnaviy kemtiklik oʻrni sara badiiy asarlar vositasida toʻldiriladi. Buni aslo yoddan chiqarmaylik.

Adibning 145 yilligi... unutildimi?

Taniqli adiblarning yubileylarini oʻtkazish xalqimizning adabiyot dargʻalariga koʻrsatgan ehtiromi namunasidir. Zero, bunday tadbirlar odatda, adabiyot va maʼnaviyat bayramiga aylanadi. Xalqimizni oʻzligini anglashga chorlaydi. Shu nuqtai nazardan 1978-yilda Sadriddin Ayniyning 100 yilligi yurtimizda keng nishonlangani ayni muddao boʻlgandi. Shu sana munosabati bilan u tugʻilgan Soktare qishlogʻida adib byusti oʻrnatilgan, qarovsiz holdagi qadimiy masjid oʻrnida muzey tashkil etilgan. Ayniy asari qahramonlari nomi bilan ataladigan kitob, savdo doʻkonlari, choyxona ochilgan edi.

Afsuski, yillar oʻtib, bu goʻsha eʼtibordan chetda qoldi. Masjid tomidan chakki oʻtishi oqibatida eksponatlarni bus–butun saqlash muammoga aylandi. ”Odina” choyxonasi–yu “Gulnor” savdo doʻkoni ahvolini–ku aytmay qoʻya qolaylik. Hozir muzey shu yerdagi maktab ixtiyorida. Muzey eksponatlarini adibning qarindosh–urugʻlari imkon darajasida asrab–avaylab kelishyapti.

Nihoyat, joriy yilda muzey joylashgan masjidda taʼmirlash ishlari boshlandi. Gʻijduvonlik ijodkorlar Komiljon Joʻrayev, Muxtor Abdullayev hamrohligida bu yerda boʻlganimizda quruvchilar ancha–muncha ishni bajarib qoʻyishganini koʻrdik. Bu mavzuga yana qaytishni taʼkidlagan holda bir holatga eʼtiborni qaratmoqchimiz. Keyingi paytda Gʻijduvon tumani hokimligi tashabbusi bilan bir qator taniqli adib va shoirlarning yubileylari oʻtkazildi. Usmon Nosir, Oʻktam Usmonov, Rauf Parfi, Omon Matjon xotirasiga bagʻishlangan anjumanlarda Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi masʼullari, shoir va yozuvchilar, sanʼatkorlar ishtirok etishdi. Bu buxorolik, xususan, gʻijduvonlik adabiyot muxlislarini behad quvontirdi.

Shu jarayonda koʻplab ziyolilar koʻnglidan jahon tan olgan buyuk ajdodimiz Sadriddin Ayniy tavalludining 145 yilligi ham nishonlansa, taʼlim maskanlari, kutubxonalarda ayniyxonlik kechalari uyushtirilsa, adib asarlarini lotin yozuvida chop etish tadbirlari koʻrilsa, degan fikr oʻtgani tayin. Zero, shu yilning bahorida ulugʻ adib tugʻilganiga roppa – rosa 145 yil toʻldi.

Muzey chinakamiga muzeyga aylansa...

  — Sadriddin Ayniyning hayoti ham yoshlar uchun ibrat maktabi vazifasini oʻtaydi, — deydi Buxoro shahridagi 35–umumtaʼlim maktabi oʻqituvchisi Mahfuza Ergasheva. — Oʻquvchilarga sinfdan tashqari darslar chogʻida koʻplab shoir va yozuvchilar qatori uning asarlarini ham oʻqishni tavsiya qilaman. Hayotiy misollar keltiraman. Mana, bir dalil. Ayniyning farzandlari Moskvada saboq olishayotganidan xabardor kishilardan biri “Domla, nega oʻgʻlingizga kamroq, qizingizga esa koʻproq pul yuborasiz”, deya soʻraydi. Shunda Ayniy domla “Shuni yoddan chiqarmangki, oʻgʻilni toʻqchilik, qizni esa yoʻqchilik buzadi”, deb javob bergan ekan. Ana shunday aforizmga aylangan hikmatomuz soʻzlar shak–shubhasiz, oʻgʻil–qizlarimizni mustaqil hayotga tayyorlashda asqatadi.

Aytmoqchi, muzey haqida. Bilamizki, Ayniy domlaning Samarqanddagi hovlisi uy–muzeyga aylantirilgan. Soktare qishlogʻida esa adibning 100 yilligi munosabati bilan bolaligi kechgan uy yonidagi masjid muzeyga aylantirilgandi.

Oradan yillar oʻtdi. Yuqorida taʼkidlanganidek, bu goʻsha qarovsizlik girdobiga tushdi.

— Biz yaqinda ushbu muzeyda boʻlib, ahvolni oʻrgandik, — deydi Buxoro davlat muzey–qoʻriqxonasi boʻlim mudiri Oʻktamali Ravshanov. — Fikrimizcha, avvalo muzey uchun alohida bino qurish kerak. Muzey konsepsiyasi eskirgan. Tarixiy ashyolar kam .Shu yaqin atrofda yashovchi aholidan qishloq tarixi bilan bogʻliq ashyolarni yigʻish lozim. Muzey faoliyatini yangi konsepsiya asosida yoʻlga qoʻyish darkor. Masjid esa tarixiy obyekt sifatida mehmonlarda qiziqish uygʻotadi, albatta.

  —Mabodo, shu muzey Buxoro davlat muzey–qoʻriqxonasi tarkibiga oʻtkazilsa qanday boʻladi?

— Juda yaxshi boʻladi, — deydi savolga javoban Oʻ. Ravshanov. — Shunda uning faoliyati tadrijiy yoʻlga qoʻyiladi. Xodimlar ishlaydi. Eksponatlarni risoladagidek asrab–avaylash, saqlash, ularni kelgusi avlodlarga ziyon–zahmatsiz yetkazish imkoniyati kengayadi.

Sirasini aytganda, bu joʻyali taklif. Hayot shuni koʻrsatyaptiki, Buxoroda tugʻilib oʻsgan koʻplab mutafakkirlar istiqomat qilgan uylardan nom – nishon qolmagan. Deylik, Ahmad Donish, Abdurauf Fitrat kabi xalqimiz madaniyati, maʼnaviyati, maʼrifati yoʻlida fidoyilik koʻrsatgan mutafakkirlarning uy–muzeylari yoʻq. Mabodo, boʻlganida ular yoshlarimizni ona–yurtga mehru muhabbat ruhida tarbiyalashga xizmat qiladigan goʻshaga aylanishi tayin edi. Binobarin, Sadriddin Ayniy tugʻilib oʻsgan Soktare qishlogʻida ham zamonaviy talablarga javob beradigan muzey barpo etishning mavridi allaqachon keldi.

Bu haqda Buxoro viloyati, Gʻijduvon tumani hokimliklari jiddiy oʻylab koʻrishadi, degan umiddamiz.

                                                                        Istam IBROHIMOV, “Xalq soʻzi”.