Sanʼat – oʻz mohiyati va ijtimoiy mazmuniga koʻra har qanday milliy madaniyatning uzviy qismi sifatida muayyan davlat, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, maʼnaviy-maʼrifiy taraqqiyoti darajasini belgilovchi eng muhim va ustuvor mezonlardan biridir.

Sanʼat yoʻnalishidagi taʼlim, u qanday boʻlishi kerak?

Soʻnggi yillarda davlatimiz rahbari tomonidan ijodkorlarga qaratilayotgan eʼtibor va ehtirom soha vakillarining mehnatini ragʻbatlantirishi bilan birga har bir ijodkorning ijtimoiy masʼuliyatini ham oshirib, oʻz faoliyatiga yangicha nuqtayi nazar bilan qarashga daʼvat etdi.

Xususan, Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan “Milliy madaniyatni yana-da chuqurlashtirish konsepsiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi qarorda madaniyat va sanʼat yoʻnalishida malakali kadrlar tayyorlash tizimida taʼlim-tarbiya va maxsus ijodiy-kasbiy dasturlar oʻrtasida uzviylik va vorislik tamoyillarining yoʻqligi, talaba-yoshlarni oʻqitishda yakka tartibdagi oʻquv uslubidan samarali foydalanilmayotgani alohida qayd etilgan edi.

Maʼlumki, taʼlim tizimining aynan sanʼat yoʻnalishida fanlar yakka tartibda “ustoz-shogird” shaklida olib boriladi. Oʻqitishning bu uslubi koʻp asrlik tarixga ega boʻlib, unda oʻqituvchi hamda talaba oʻrtasidagi muloqot oʻziga xos murakkab ijodiy jarayonni tashkil etadi. Oʻqituvchi har bir talabaga nafaqat uning iqtidori va ijro mahorati hamda saviyasini inobatga olgan holda, balki uning bilimga munosabati, shaxsiy fazilatlari, ruhiy psixologik holatidan kelib chiqib individual yondashar ekan, bunday yondashuv betakror boʻlib, boshqa bir talaba misolida umuman oʻzgacha xarakterda aks etishi mumkin. Har bir talabaning imkoniyati va iqtidorini hisobga olgan holda uning kelgusida mustaqil ijodkor boʻlib yetishishida uning maʼnaviy dunyosiga xos boʻlgan qirralarni ochish va rivojlantirish katta ahamiyat kasb etadi. Bunda oʻqituvchi va talaba oʻrtasida ijodiy maslakdoshlik ham muhim rol oʻynaydi. Zero, ikki tarafga xos ijodiy qarashlarning oʻzaro bir-biriga mos kelishi, oʻrtada ishonch va ixlos tuygʻusining mushtarakligi chuqur va teran jarayonni vujudga keltiradi.

Talabadagi ijodiy qarashlarning shakllanishi, asosan, oliy taʼlim bosqichida yuzaga keladi. Demak, boshlangʻich, oʻrta va oʻrta maxsus taʼlimdan farqli oʻlaroq, oliy taʼlim tizimida talabaga boʻlgan munosabat oʻzgacha boʻlishi kerak.

Oliy taʼlim bosqichida talabaga boʻlgan talablarni sof individual tartibda belgilar ekanmiz, tabiiyki, bu bosqichda talabani tarbiyalaydigan professor-oʻqituvchiga nisbatan yuksak kasbiy mahorat, saxiylik va masʼuliyat talabini qoʻyish barobarida, ular uchun ijodiy taʼlim berish jarayonida ham mustaqillik va erkinlik yaratish zarur.

Buning uchun nima talab etiladi?

Oliy taʼlim muassasasining professor-oʻqituvchilari, avvalo, oʻzining ijodiy hunarini taraqqiy ettirishi va oʻz isteʼdodi bilan keng miqyosda yuqori natijalarni namoyish etishi kerak. Xoh u maqom ijrochisi, xoh u musavvir yoki xoreograf boʻlsin, u tinimsiz ravishda uzoq mashq va repetitsiyalarda oʻzining ijro mahoratini oshirishi va shuning natijasida mavsumiy yakkaxon konsertlar, shaxsiy ijodiy koʻrgazmalar namoyish etishi shart. Vaholanki, bugungi kunda professor-oʻqituvchilarning oʻz ustida ishlab, mahoratini oshirishga imkoniyati yoʻq. Buning oʻrniga pedagog-xodimlar Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi tomonidan majburiy etib belgilangan tarmoq markazlaridagi malaka oshirish jarayonining umuman samarasiz boʻlgan bosqichlaridan oʻtishga majbur boʻlmoqda. Holbuki, agar professor-oʻqituvchilar kasb mahoratini oshirish orqali oʻzining ijodi bilan jahon darajasiga chiqqan boʻlsa, ular uchun malaka oshirishning aslo keragi boʻlmaydi.

Soʻnggi yillarda sanʼat yoʻnalishidagi oliy taʼlim muassasalari pedagog-xodimlariga salmoqli darajada ilmiy-tadqiqot ishi yuklatib qoʻyildi. Diplom boʻyicha mutaxassisligi tadqiqotchi boʻlmagan sanʼatkor, rassom, haykaltarosh, xoreograf, rejissyorlardan sof ilmiy faoliyat yuritish talab etilyapti. Natijada, pedagog-xodimlar oʻzi uchun odatiy boʻlmagan ilmiy faoliyatni olib borish uchun oʻzining yillar davomida shakllanib, qaror topgan kasbiy maqomidan uzoqlashishga majbur boʻlmoqda. Albatta, har bir ijodkor-ustoz xayrixohlik asnosida oʻzining ijodiy-pedagogik tajribalarini kitob, oʻquv qoʻllanma yoki maqola tarzida ommalashtirishga haqli va shunday boʻlmoqda ham. Ammo yuqori mutasaddi tashkilotdan keladigan turli tekshiruvchilar tomonidan professor-oʻqituvchilarning salohiyatini belgilashda ularning kasb mahorati va malakasi emas, balki uning ilmiy dissertatsiya yozib, himoya qilganligi asosiy omil sifatida tan olinayotgani achinarli holdir.

Bu borada yana bir oʻta muhim jihatga ham alohida eʼtibor berish lozim. Ayni kunda taʼlimda sanʼat yoʻnalishi pedagog-xodimlarining ilmiy unvon olishi bilan bogʻliq juda koʻp muammolar mavjud. Sanʼat sohasini taraqqiy ettirish, nufuzli darajadagi respublika va xalqaro tanlov sovrindorlaridan iborat yetuk shogirdlarni tarbiyalash, sanʼat sohasining ustasiga aylanish kabi omillar ilmiy unvon olishda nazarda tutilmaydi. Vaholanki, ustoz-sanʼatkorlarning zimmasidagi ushbu vazifa ilmiy ish yozishdek ulkan masʼuliyatni talab etadi. Shu bois, sanʼat yoʻnalishida ijodiy ish maqomini ilmiy ish maqomi bilan tenglashtirish va pedagog-xodimlarning ilmiy unvon olish tartibini qayta koʻrib chiqish ham bugungi eng dolzarb vazifalardan biridir.

Shuningdek, sanʼat yoʻnalishidagi professor-oʻqituvchilarning ommaviy axborot vositalari orqali mualliflik dasturlari bilan chiqishini, mamlakatning sanʼat sohasidagi darajasini belgilab beruvchi nazariy, amaliy hamda tahliliy materiallarini keng jamoatchilikka yetkazib borishini, sanʼat sohasida yangi zamonaviy tendensiyalarni belgilab, ular asosida yuzaga keladigan zamonaviy ijodiy jarayonlar yuzasidan tegishli mulohazalari bayon etilgan davra suhbatlari, mahorat darslarini targʻib etish tajribasini ham tizimli tarzda joriy etib borish kerak. Zero, sanʼatning ijodiy-amaliy qismi rivojlanmas ekan, unga qaratilgan ilm ham oʻz rivojlanishidan toʻxtaydi.

Har bir davrda boʻlgani singari, bugungi kunda ham sanʼat yoʻnalishi pedagog-xodimlariga ijodiy erkinlik muhitini yaratish lozim. Bunda, sanʼat yoʻnalishiga ixtisoslashgan oliy taʼlim dargohlari oʻz xususiyatidan kelib chiqib, oʻquv rejasi va oʻquv dasturlari, talaba va pedagoglar reytingini baholash mezonlarini mustaqil belgilay olishi kerak. Tabiiyki, bunda hech bir yuqori tashkilot ushbu taʼlim muassasasiga nisbatan oʻzining hukmbardorligi – gegemonligi yoki boshqa bir tarzdagi taʼsirini oʻtkaza olmasligi zarur.

Maʼlumki, sanʼat yoʻnalishiga ixtisoslashgan professor-oʻqituvchilar xorijiy mamlakatlarda oʻtkaziladigan nufuzli xalqaro tanlov va ilmiy anjumanlarda qatnashib, oʻzbek sanʼatini tarannum etuvchi badiiy ijro va ilmiy maʼruzalar bilan chiqish qilishadi. Professor-oʻqituvchilarning xorijda oʻzbek sanʼatini targʻib qilish uchun ketgan vaqti hisobidan ularning oylik maoshi ushlab qolinadi. Buni qanday tushunish kerak?! Shubhasiz, bu holat ham ijodkor pedagoglarning izlanishlari, kelgusi faoliyatiga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Aslida, bunday ijodiy intilishlarga tamoman oʻzgacha munosabat bildirilishi kerak emasmi? Zero, milliy maʼnaviy merosimizni targʻib etish harakatida boʻlgan mutaxassislarni har tomonlama qoʻllab-quvvatlash va ular oldida yangi imkoniyatlar eshigini ochish davlatimiz siyosatining ustuvor vazifalaridan biri etib belgilangan.

Oliy taʼlim tizimida talabalarning mustaqil taʼlim olishiga imkon yaratish muammosi ham hanuzgacha eng dolzarb masalalar boʻlib kelmoqda. Xorijning nufuzli oliy taʼlim dargohlarining tajribasiga asoslanib fikr yuritsak, ularda talabaning oʻzlashtirish darajasini asosan sinovlar belgilab beradi. Negaki, u yerdagi taʼlim tizimi asosida talaba mustaqil oʻqish jarayonini toʻgʻri yoʻlga qoʻyish orqali mustaqil ijodiy jarayonni yuritishgacha oʻsib keladi.

Bugungi kunda yurtimizda oliy taʼlim sohasi, asosan, Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi tasarrufidadir. Aytish kerakki, ushbu tuzilma mamlakatimizdagi barcha oliy taʼlim dargohlariga bir xil nazar bilan qaraydi. Vaholanki, yurtimizda mavjud fan, madaniyat, iqtisodiyot, gumanitar sohalarga yoʻnaltirilgan taʼlim muassasalarining har biriga uning xususiyatidan kelib chiqib, institutlarning ilmiy va ijodiy qiyofasiga koʻra individual yondashish ijobiy samara bergan boʻlar edi.

Shu bois, bugungi kunda sanʼat yoʻnalishiga ixtisoslashgan oliy taʼlim muassasalarini Oliy taʼlim vazirligining ilmiy-uslubiy boshqaruv nazoratidan chiqarib, ushbu taʼlim dargohlarini bevosita madaniyat va sanʼat sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiruvchi yuqori vakolatli tashkilot tasarrufiga batamom oʻtkazish zarurati mavjud.

Davlat hokimiyatining oliy maslahat organi boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Madaniyat va sanʼat masalalari boʻyicha Kengash tuzish bugungi kun uchun dolzarb masala hisoblanadi. Ushbu Kengash yurtimiz hamda xorijning atoqli namoyandalaridan tashkil topib, davlat rahbariga madaniyat sohasida yagona davlat siyosatining amalga oshirilishi va uning samaradorligini yana-da kuchaytirish boʻyicha chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun zarur tahliliy maʼlumotlarni taqdim etish vakolatiga ega yagona jamoat tashkiloti boʻlmogʻi kerak. Shuningdek, davlat hokimiyatining ijodiy birlashmalar, madaniyat va sanʼat tashkilotlari, ijodiy ziyolilarning vakillari bilan oʻzaro munosabatlarini takomillashtirish boʻyicha dasturiy loyihalarni taqdim etish, madaniyat va sanʼat xodimlarining huquq va erkinliklarini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash va ijtimoiy himoya qilishning dolzarb masalalari boʻyicha taklif va tavsiyalar kiritish, madaniyat va sanʼat sohasidagi Oʻzbekiston Respublikasining Davlat mukofotlari va unvonlariga nomzodlar boʻyicha takliflarni koʻrib chiqish va tavsiya berish kabi ustuvor vazifalar ham ushbu Kengash vakolati doirasida boʻlishi sohada erishiladigan natijalarning samaradorligini taʼminlaydi.

Oydin ABDULLAYEVA,

Oʻzbekiston Respublikasi

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati