Oʻzbekiston hozirgi kunda jiddiy iqtisodiy oʻzgarishlar jarayonini boshdan kechirmoqda. Valyuta kurslarining liberallashtirishi, importga boʻlgan cheklovlarning kamaytirilishi va Jahon savdo tashkilotiga aʼzo boʻlish jarayonining boshlanishi mamlakatning savdo va investitsiya sharoitini ancha oʻzgartirdi.

Hozirgi kunda Oʻzbekistonning ishlab chiqaruvchi kompaniyalari xalqaro bozorlarda yanada faolroq ishtirok etishmoqda. Toʻqimachilik mahsulotlarini qayta ishlash, qurilish materiallari va agrar sohalarda xorijiy mijozlar tomonidan talabning oʻsishi barqaror davom etmoqda. Bularning barchasi taʼminot zanjirlarining imkoniyatlarini kengaytirish bilan bir qatorda, ularning oldiga yanada murakkab va yuqori talablarni ham qoʻymoqda. Hozirgi paytda Oʻzbekiston korxonalari xalqaro sifat, ishonchlilik va muvofiqlik standartlariga mos kelishga intilishmoqda. Biroq, bu talablarga moslashish jarayonida koʻplab kompaniyalar xarid jarayonlarini eski usullarda davom ettirib kelmoqda. Koʻpincha yetkazib beruvchilarni tanlashda asosiy mezon sifatida eng quyi narxga eʼtibor qaratiladi, bu holat xususan xarajat bosimi kuchaygan sohalarda yanada ravshan boʻlib kelmoqda. Narxga tayangan bunday yondashuv oʻtgan yillarda markazlashtirilgan xarid tizimidan qolgan merosdir. Shuningdek, koʻplab oʻzbekistonlik korxonalar hali ham cheklangan aylanish mablagʻlari bilan faoliyat yuritishga majbur ekanligi, ularni qisqa muddatli tejamkorlikni uzoq muddatli qiymatga nisbatan afzal qoʻyishga undaydi.

Oʻzbekiston kompaniyalari bilan olib borgan tadqiqotlarim va amaliy tajribam menga bir narsani aniq koʻrsatdi, yaʼni xarid jarayonida faqatgina hisob-faktura narxiga suyanish koʻpincha kutilmagan salbiy natijalarga olib keladi. Yashirin xarajatlar va ehtimoliy xavflar eʼtibordan chetda qolishi mumkin, shuning uchun dastlab arzon koʻrinadigan tanlov haqiqatan ham yanada qimmatroq boʻlishi mumkin. Shuningdek, sifatga oid muammolar, logistika kechikishlari, valyuta qiymatlaridagi oʻzgarishlar va yuqori zaxiralarni saqlash zaruriyati kabi faktorlar xaridning umumiy narxini oshirib, kompaniyaning ish faoliyatiga salbiy taʼsir koʻrsatadi.

Koʻplab korxonalarda, xususan kichik va oʻrta bizneslarda, yashirin xarajatlar muntazam ravishda tahlil qilinmayapti. Bu esa kompaniyalar tejamkor koʻrinishi mumkin, aslida esa ular moliyaviy va operatsion muammolarga duch kelishga majbur boʻlishadi. Bunday masalalarni hal qilish uchun chuqur oʻylangan keng qamrovli yechimlar zarurdir. Jahon amaliyoti shuni koʻrsatmoqdaki, taʼminot zanjiri boshqaruvini qoʻllab-quvvatlovchi vositalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, masalan, umumiy xarajatlar hisoblash va qaror qabul qilishda analitik ierarxik modeli kabi zamonaviy metodlar kompaniyalar uchun yetkazib berishda kerakli uslub hisoblanadi.

Xususan, mahsulot yoki xizmatning hayotiy sikli davomida iqtisodiy taʼsirini toʻliq baholashga imkon beradigan umumiy xarajatlarni hisobga olish muhimdir. Ushbu yondashuv xarid narxidan tashqari, mahsulotni olib kirish uchun kerakli xarajatlar, uni ishlatish jarayonida yuzaga keladigan sarf-xarajatlar va xizmat muddati tugagandan soʻng paydo boʻlishi mumkin boʻlgan xarajatlarni ham oʻz ichiga oladi. Oʻzbekiston sharoitida bu jarayonga bojxona toʻlovlari, logistika bilan bogʻliq xarajatlar, valyuta kursining oʻzgarishidan kelib chiqadigan xavflar, sifat bilan bogʻliq umumiy xarajatlar va zaxiralarni saqlash uchun zarur boʻlgan qoʻshimcha xarajatlar kirishi mumkin.

Masalan, mato ishlab chiqaruvchi bir firma uchun ikki turdagi toʻqimachilik ipi yetkazib beruvchilarini taqqoslasak. Xususan, ulardan biri, yaʼni xorijiy yetkazib beruvchi, ipni X soʻm/kg narxda taklif qiladi, mahalliy yetkazib beruvchi esa qimmatroq, yaʼni X + delta soʻm/kg narxda taklif qilishi mumkin. Dastlab, xorijiy variant arzon koʻringani bilan, kompaniya umumiy xarajatlarni, jumladan, bojxona toʻlovlari, transport, valyuta xavflari, ombor va sifatga oid xarajatlarni hisobga olgach, xorijiy taklifning umumiy narxi yuqoriroq ekani aniqlanadi. Natijada, uzoq muddatli foyda nuqtai nazaridan mahalliy yetkazib beruvchini tanlash strategik jihatdan toʻgʻri qaror boʻladi. Buning formulasi quyidagicha tushuntirish mumkin:

Xorijiy yetkazib beruvchi uchun umumiy xarajatlar = X+C1+C2+C3+C4

Mahalliy yetkazib beruvchi uchun umumiy xarajatlar = X+delta+c4+c3

Bu yerda,

-C1 bojxona toʻlovlari,

-C2 valyuta xavfi bilan bogʻliq zaxira omili,

-C3 sifatning oʻzgaruvchanligi tufayli yuzaga keladigan nuqsonlarni tuzatish xarajatlari,

-C4 uzoq yetkazib berish tufayli zaxira zaxira saqlash xarajatlari,

-c4 va c3, chunki mahalliy taʼminotchilar uchun sifatdagi kamchiliklarni bartaraf etish xarajatlari va zaxira saqlash xarajatlari odatda kichikroq boʻlish ehtimoli yuqoriroq.

Ammo faqat foydalanish davridagi umumiy xarajatlarni hisoblash kifoya qilmaydi. Xalqaro bozorlarda muvaffaqiyatli raqobat qilish uchun yetkazib beruvchilarning ishonchliligi, innovatsion qobiliyatlari va barqarorlik jihatlari muhim hisoblanadi. Ana shu jarayonda qaror qabul qilishning analitik ierarxik modeli samarali vosita sifatida ishlatilishi mumkin. Ushbu model murakkab tanlov jarayonini bosqichma-bosqich tashkil etishni taʼminlaydi, shuningdek, turli mezonlar va variantlarni chuqur tahlil qilishga imkon beradi. Natijada, eng maqbul qarorni asosli tarzda qabul qilishni osonlashtiradi.

Misol uchun, Andijonda joylashgan bir avtomobil qismlarini ishlab chiqaruvchi kompaniya uchta poʻlat yetkazib beruvchini baholashni rejalashtirmoqda. Ushbu jarayonda kompaniya analitik ierarxik modelga murojaat qilmoqda. Xususan, xarid qilish strategiyasiga asoslanib, ular beshta muhim mezonni aniqlashadi. Ushbu mezonlarga xarajatlar, sifat, yetkazib berishning ishonchliligi, innovatsion imkoniyatlar va barqarorlik deb topildi. Berilgan vaznlar kompaniyaning strategik maqsadlariga muvofiq ravishda quyidagicha taqsimlangan:

Keyinchalik, bu mezonlar boʻyicha uchta yetkazib beruvchini solishtirish amalga oshiriladi va har bir faoliyatga muvofiq vazn belgilanadi. Natijalar asosida, yetkazib beruvchilar umumiy reytingga koʻra baholanadi. Yakuniy umumiy ball har bir mezon uchun olingan bahoni va unga mos vaznni koʻpaytirish orqali hisoblandi. Natijalar esa quyidagi jadvalda keltirilgan:

Biroq, ushbu metodlarni amaliyotda qoʻllashda bir nechta cheklovlar mavjud. Avvalo, maʼlumotlar bazasining yetishmasligi eng jiddiy muammo sifatida koʻrinadi. Oʻzbekiston kompaniyalarida sifat muammolari, ombor xarajatlari, logistika va boshqa yashirin xarajatlar haqidagi maʼlumotlarning tizimli, ishonchli va doimiy yangilanishi yetarli mavjud emas. Buning natijasida foydalanish davridagi umumiy xarajatlarni toʻgʻri va aniq hisoblash imkoniyatlari kamayadi, bu esa qarorlar qabul qilish jarayonini koʻproq shaxsiy baholashga olib keladi. Shuningdek, tashkilot ichidagi analitik salohiyatning yetarli darajada rivojlanmaganligi ham muhim cheklov sifatida namoyon boʻlmoqda. Bojxona tartib-qoidalaridagi hududlararo farqlar, valyuta kurslarining tezkor oʻzgarishlari, transport infratuzilmasining muammolari va logistika tizimining yetarlicha rivojlanmaganligi foydalanuvchilar uchun umumiy xarajatlar modellariga doimo taʼsir qiladi. Shu sababli, kompaniyalar yuqori darajadagi nazorat, moslashuvchan tahlil va maʼlumotlarni real vaqt rejimida yangilab turishlari zarur.

Shunga qaramay, xususiy sektorda bu metodlar taʼminot zanjirini barqarorlashtirish va strategik maqsadlarga moslashtirish uchun foydalidir. Shuningdek, Oʻzbekiston Yevropa bozorlariga yanada chuqurroq kirishayotgan sari, xalqaro xarid standartlariga mos kelish talabining kuchayishi muhim ahamiyatga ega. Foydalanish vaqtidagi umumiy xarajatlar va qaror qabul qilish uchun analitik ierarxik model orqali yetkazib beruvchilarni baholash jarayonlarini tizimli ravishda koʻrsatish, oʻzbek kompaniyalarining ishonchligini oshiradi.

Sohibxon Salixov