Ерга қадаган уруғига обиҳаёт тилаган инсон «Сузма хотин» термасини куйлаб, тоғораларни тарақлатиб бир томчи ёмғирни раво кўрмаётган мусаффо осмонга термулганча зор-зор кўз ёши оқизиб турган пайтида уфқдан булут кўтарилиб, ёғингарчилик бошланганида уларнинг қувончу шодликларини кўрмаганмисиз? Бунақа нарсаларни кўришга ожиз тувакдаги гул бўлсангиз ақалли тасаввур эта оласизми? Кўрган бўлсангиз, ўша кўрганинингиз, эшитган бўлсангиз, ўша эшитганингиз, тасаввур эта олиш қурбига эга бўлсангиз ўша тасаввур этганинингиз — шеъриятнинг тип-тиниқ осмонида сузган қисир маддоҳ оппоқ булутларни бир четга суриб, уфқдан кўтарилиб келган бу булутнинг номи Абдулла Орипов эди.

У шунда азалий табиат қонунини жамият қонунларидан устунлиги борасида бонг урган, бадиий тафаккурнинг азалий минг йилликлари уфқини идрок эта олгани билан ўзига хослик касб этган эди.

Александр Блок бир шеърида «Сизга замон-замон. Бизга-чи бир он», деган эди. «Замон-замон, бизнинг замон», деган шаҳвоний ҳис йўғрилиб турган жўн идда бу мангулик қошида ўткинчи ва тўзғувчидир. Аллақачон тўзигандир.

Абдулла Орипов ўзи мансуб бўлган ва севган халқ дардининг ўзакларига назар ташлайди:

Асрлар шундайин тентиб ўтдилар,
Ер узра ҳукмрон ғам бўлди фақат.
Кимларки, яхшилик донин экдилар,
Ёмон деб ном олди ўзи оқибат.

У «давримизнинг ҳар куни асрлар мазмунига тенг» деган сафсата сўзларни бир ҳамладаёқ кунфаякун қилиб ташлашга қодир:

Асрим, асрим дейсан, асринг не ўзи,
Тўзғоқ календарнинг варақларидир.
Инсон деб фалакка ҳайқирмоқ нечун,
Инсон ёнингдаги, у менинг қўшним.

Бошқа бир шеърдаги мана бу сатрлар эса қўшни ёки ёнидаги оддий инсон-фуқаро ғамисиз от сураётганлар ҳам беҳуда эмаслигига ишора қилади:

Ўтганга ачинмоқ одатим йўқдир,
Беҳуда мотамлар теккандир жонга.
Аммо тош отмайин иложим йўқдир,
Фурқатни бадарға этган замонга.

Унинг “Менинг ҳам Ватаним жанглар гувоҳи, Менинг ҳам тупроғим топталганди хор, Менинг ҳам руҳимда аждодлар оҳи, Менинг ҳам қонимда қилич занги бор» сатрлари бошқа машҳур шеърдаги  "Эшилиб, тўлғаниб ингранади куй, Асрлар ғамини сўйлар "Муножот". Куйи шундай бўлса, ғамнинг ўзига Қандай чидай олган экан одамзод!" сатрларига ва яна бошқа шеърдаги "Кўз олдимдан кечар асрлар, Кўз-кўз этиб нуқсу чиройин. Сарсон ўтган неча насллар, Тополмасдан туғилган жойин" сатрлари билан узвий боғланиб кетади.

Инсоннинг табиатидаги, тийнатидаги қусурлар, фазилатлар бежиз эмас. Бир суҳбатимизда бу ҳақдаги саволимга шоир «Бир куни бир дафтар олиб аввал инсон фазилатларини, яхши хислатларини ёзиб чиқдим, кейин разолату ёмонликларга гал келганда, бир дафтар тўлиб кетди», деб жавоб берган, суҳбат газетада чоп этилгач, айримлар, бу шоир фақат ёмонликларни илғар экан-да, деган эди. Ўзига танқидий қарамай, фақат фазилатлари билан мақтаниб юрадиган инсон ҳам, халқ ҳам фалокатга маҳкумдир. Дунёнинг улуғ даҳолари барчаси борада ялакат эканликларини эсланг.

Ахир:
Мамонтлар тўдаси чиқди ўрмондан,
Шимол кўчкинидай ваҳший ва сармаст
Ва лекин ваҳшийроқ тўда ҳар ёндан
Бостириб келдилар гурас ва гурас.
Яна тўқнаш келди инсон ва ҳайвон,
Яна ҳаёт учун жанг кетди узоқ.
Яна ғолиб келди ваҳший оломон,
Яна шўрлик мамонт енгилди, бироқ
Ўша кун бузилди азалий удум,
Уни инсон ўзи бузиб ташлади.
Кундузги ошкора ўғрилардай у
Ўлжасин уй-уйга торта бошлади.
Бизнинг бошимизни боғлаган зулмат,
Нотиқлар тутақиб сўккан зулм, қон,
Дунёдаги неки ёмонлик, кулфат,
Барчаси бошланган эди ўша он…
Йўқ, ҳавас қилмайман маймунга ҳечам,
Иштонсиз аждодни қўмсамоқ нега?
Аммо ўлжасини талашган одам
Йўлдан адашгандай кўринар менга.

Сўзим адоғида шоирнинг бир гал хомуш ўтирган ҳолатида Абдулла Ориповнинг, «биздаям бола-чақа бор, уй-рўзғор бор, шу хонадонимизда чироғимиз ёнсин деб баъзан пасткашларга ҳам юкунишга мажбур бўламизда, ука» деган сўзларини эслайман. У киши ниҳоятда зукко, ҳазил-мутойиба, ҳозиржавобликни хуш кўрардилар. «Абдулла ака, бора-бора дўстлар ҳам йироқлашиб, ёзишга ҳам ҳафсала келмай ижодкор ёлғизланиб бораверкан», десам, дарҳол «парво қилма ука, авлиёлар ёлғиз бўлишади», дедилар.

Иккимиз ҳам кулиб юбордик.

Ҳа, бу тўғри эди.

Авлиёлар ёлғиз бўлишади.

Бу гап унинг ўзига ҳам қисман тегишли эди. Шу ёлғизлик қўрқув-ҳадигидан, ўзи айтмоқчи, ўзи ёқтирган-ёқтирмаган давраларга бош уриб, виждони буюрган-буюрмаган ишларда ҳам ўз дахлдорлигини яширмай ўтган, асрларни бўйлаган тафаккурга эга улуғ шоир, кўнгилга яқин зот эди. Асрлар ғамини ўйлаган, асрлар бўйи яшайди. Ҳар қандай ижодкорнинг фожиаси ўзидан олдин ижоди ўлишидир. Абдулла Орипов чигал ва мураккаб сўқмоқларда улар билан бақамти юриб, умри сўнгида ортидан қоладиган фарзандаларидай яна парваришлаб, яна ардоқлаб ўтган эди. Бунга энди исбот на ҳожат!

Шойим БЎТАЕВ