АҚШ президенти Дональд Трамп Россия — Украина урушига барҳам бериш мақсадида Россияга қарши янги санкциялар ва ундан нефть сотиб олган давлатларга иккинчи даражали санкциялар қўллаш билан таҳдид қилди.

Оқ уй раҳбари шу ой бошида Ҳиндистон товарларига Россия нефтини импорт қилиш давом этаётганини инобатга олиб 25 фоизлик қўшимча тариф жорий этган бўлса-да, яна бир йирик харидор бўлган Хитойга нисбатан бундай жазо чораларини қўлламади.

Хўш, нима учун Трамп маъмурияти Ҳиндистонга Россия нефтини сотиб олишни тўхтатиш учун босим ўтказмоқда, Хитойга қарши кескин чоралар кўрмаяпти?

Россия нефтини ким сотиб олмоқда ва Трамп нега бунга қарши?

Хитой божхона маълумотларига кўра, Россия нефтининг энг йирик харидори бўлиб, ўтган йил рекорд даражада 109 миллион тонна нефть импорт қилган. Бу унинг умумий энергия импортининг қарийб 20 фоизини ташкил қилади.

Ҳиндистон эса 2024 йилда 88 миллион тонна Россия нефтини импорт қилган.

Шундай қилиб, Хитой Россиянинг асосий шеригига айланди, бу эса тўртинчи йилга қараб кетаётган урушда Москвага билвосита ёрдам бераётгани ҳақидаги айбловларга олиб келди.

Маълум бўлишича, АҚШнинг иккала асосий сиёсий партияси — Республикачи ва Демократ қонунчилари Россия нефти ва табиий газини сотиб олувчи ҳар қандай давлатга қарши чораларни назарда тутувчи қонун лойиҳасини ишлаб чиқишни талаб қилмоқда.

Қонун лойиҳаси Трампга Россияга ёрдам бераётган деб ҳисобланган давлатларга нисбатан 500 фоизлик божлар жорий этиш ҳуқуқини беради. Хабарларга кўра, америкалик сенаторлар қонун лойиҳасини якунига етказиб қўйиш учун Трампдан буйруқ кутмоқда.

Трамп Хитойга янги божлар жорий қилмаслик учун қандай сабабларни келтирди?

Шу йилнинг 15 август куни «Fox News» телеканали журналистининг «Аляскада Украинада ўт очишни тўхтатишга келиша олмасангиз Пекинга нисбатан иккинчи даражали санкциялар қўйиш ҳақида ўйлаяпсизми?», деган саволига Трамп келгусидаги воқеалар ривожи боис бу ҳақда ўйламаётганини билдирган.

«Мен икки ёки уч ҳафта бошқа нарса ҳақида ўйлашим керак, ҳозир бу ҳақида ўйлашим шарт эмас», — деган Оқ уй раҳбари журналистларга.

Кузатувчилар АҚШ президенти нодир ер минералларини ўз ичига олган кенг савдо битими бўйича музокаралар ўтказишга имкон бериш учун пайт пойлаётган бўлиши мумкинлигини айтмоқда. Нодир минераллар автомобиль қисмларидан тортиб тоза энергия ва ҳарбий технологияларгача бўлган кўплаб ишлаб чиқариш тармоқлари учун зарур бўлган 17 элементдан иборат. Хитой узоқ вақтдан бери ноёб ер минералларини қазиб олиш ва қайта ишлашда устунлик қилади. АҚШнинг кўплаб саноати Хитой минералларига қаттиқ боғланганлиги сабабли, улар давом этаётган савдо музокараларида асосий масала бўлиб қолмоқда.

Трампнинг Хитойга «юмшоқ» юришининг бошқа сабаблари ҳам бор. Хусусан, АҚШ чакана сотувчилари декабрь ойидаги Рождество байрами арафасида Хитой товарлари захираларини тўплаши биланоқ, у тарифлар ошишига йўл қўймасликка интилмоқда.

Ўз навбатида, АҚШ етакчиси сўнгги ҳафталарда савдо нуқталарини камайтириш чораларини кўрди. Шу ой бошида Қўшма Штатлар илғор яримўтказгичлар экспортига қўйилган баъзи чекловларни енгиллаштирди, бу Хитойнинг асосий талабидир.

Шу йилнинг 11 август куни Трамп АҚШнинг «Nvidia» компаниясига Хитойга илғор чипларни сотишга рухсат берди ва компания сотувнинг 15 фоизини федерал ҳукуматга тўлаши керак. Трамп, аввалроқ, Хитойга бу турдаги маҳсулотларни сотишни тўхтатган эди.

Сешанба куни CNBC телеканалига берган интервьюсида АҚШ молия вазири Скотт Бессант Вашингтоннинг Хитойга қарши иккиламчи санкцияларни қўлламаслик қарорини ҳимоя қилиб, Пекин Украина урушидан олдин Россия нефтининг 13 фоизини сотиб олгани, ҳозир эса бу кўрсаткич 16 фоизга ошганини эслатди. Унинг айтишича, Хитой турли жойлардан нефть сотиб олади. Бессантнинг фикрича, Хитой Ҳиндистон каби арбитраж билан шуғулланмаган. Молия вазирининг таъкидлашича, Украина урушидан олдин Ҳиндистоннинг Россия нефтининг импорти 1 фоиздан кам эди, бироқ кейинчалик кўпайган.

«Мен буни ҳинд арбитражи деб атаган бўлардим, арзон рус нефтини сотиб оляпти, уни маҳсулот сифатида қайта сотяпти. Бунинг ортидан Ҳиндистоннинг энг бадавлат оилалари 16 миллиард доллар ортиқча фойда олишди», — деган у CNBC телеканалига.

Душанба куни Оқ уйнинг савдо маслаҳатчиси Питер Наварро Ҳиндистонни Россиянинг Украинадаги урушини молиялашда айблаган Трамп маъмуриятининг иккинчи юқори мартабали амалдорига бўлди. Шу ой бошида Оқ уй маъмурияти раҳбари ўринбосари Стивен Миллер Нью-Деҳлининг Россия нефтини сотиб олишини «қабул қилиб бўлмайдиган ҳолат», деб атаган эди.

Бошқа расмийлар нима деди?

Жорий йилнинг 12 август куни АҚШ вице-президенти Жей Ди Вэнс, Вашингтон Россия нефтини сотиб олишни давом эттиргани учун Ҳиндистон импортига қўшимча 25 фоизлик бож жорий этилишини эълон қилганида, Трамп ўтган ҳафта Нью-Деҳли билан бўлгани каби Пекинга қарши ҳаракат қиладими ёки йўқлигини айтишдан қочган эди.

«Президент бу ҳақда ўйлаётганини айтди, лекин у ҳеч қандай қатъий қарор қабул қилмади. Хитой масаласи бироз мураккаброқ, чунки бизнинг бу давлат билан муносабатларимиз Россиядаги вазиятга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган кўплаб бошқа нарсаларга таъсир қилади», — деган эди Вэнс.

Шу ҳафта бошида АҚШ Давлат котиби Марко Рубио, агар АҚШ Россия нефтини қайта ишлагани учун Хитойга иккиламчи санкциялар киритса, энергия нархи ошиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирганди. Айни пайтда Пекиннинг Вашингтондаги элчихонаси Хитойнинг Россия билан савдоси халқаро ҳуқуқ доирасига тўғри келишини айтди.

Кўтарилган тарифлар АҚШ ва Хитой иқтисодиётига қандай таъсир қилади?

Украинада ўт очишни тўхтатиш бўйича келишув натижасида Россияга нисбатан санкцияларни қисқартириш, халқаро тизимга янада барқарорлик ва Хитой иқтисодиёти учун фойда келтиради. Ўтган ой Хитой иқтисодиёти секинлашди, чунки заводлар фаолияти, инвестициялар ва чакана савдо июнь ойидан бошлаб пасайиб кетди. Трамп тарифларининг жорий этилиши дунёнинг иккинчи рақамли иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатмоқда.

Шунингдек, Хитойда ёшлар ўртасидаги ишсизлик даражаси июль ойида охирги 11 ой ичида энг юқори даражага кўтарилди. Хусусан, 16-24 ёш гуруҳидаги шаҳарлардаги ишсизлик даражаси июнь ойидаги 14,5 фоиздан 17,8 фоизга кўтарилди.

Гонконгдаги «Natixis» компаниясининг Осиё-Тинч океани бўйича бош иқтисодчиси Алисия Гарция Херреро Хитой иқтисодиётида ёриқлар кўзга ташлана бошлаганини ва умумий вазият унчалик яхши эмаслигини айтди. Шунга қарамай, Хитой банклари ва фирмалари узоқ вақтдан бери иккиламчи санкциялар эҳтимолига тайёргарлик кўришган. Улар Жо Байден маъмурияти давридан ташвишланишни бошлаган эдилар.

«Сўнгги йилларда Пекин ўз мамлакатида савдо йўлларини диверсификация қилиш ва кўпроқ стратегик маҳсулотларни яратиш бўйича саъй-ҳаракатларини кучайтирди, бу Хитой иқтисодиётини юқори ёки иккиламчи санкциялар орқали бўғиб қўйишни қийинлаштирди», — деди Гарция Херреро. Иқтисодчи Хитой маҳсулотларига қўйиладиган тарифлар америкалик истеъмолчилар учун инфляцияни оширишини эслатган.

Ўтган йили АҚШнинг Хитой билан савдо тақчиллиги 295,4 миллиард долларни ташкил этиб, 2023 йилга нисбатан 5,8 фоизга ўсган.

АҚШ-Хитой савдосининг ҳозирги ҳолати қандай?

Шу йилнинг 12 август куни АҚШ ва Хитой илгари мавжуд бўлган тариф танаффусини 90 кунга узайтирди ва бу орқали умумий савдо урушидан қочмоқда. Икки томон 11 май куни биринчи тариф танаффусига келишиб олдилар. Апрель ойида Хитойга 145 фоизлик, Пекин эса АҚШга нисбатан 125 фоизлик ўзаро тарифларни қўйди, бу мамлакатлар ўртасидаги виртуал савдо эмбаргосини келтириб чиқарди.

АҚШ аҳолини рўйхатга олиш бюроси маълумотларига кўра, юқори тарифлар июнга келиб, АҚШнинг Хитой билан савдо камомадининг 2004 йилдан бери энг тор даражага тушишига туртки бўлди. Мартдан августгача икки мамлакат ўртасидаги савдо бўшлиғи 22,2 миллиард долларга камайди. Аммо май ойида Швейцариянинг Женева шаҳрида қабул қилинган божхона сулҳига мувофиқ, АҚШнинг Хитой импортига бўлган тарифларини вақтинча 30 фоизга, Хитойнинг АҚШ экспортига божлари эса 10 фоизга туширилиб, кескинлик пасайтирилди. Пекин, шунингдек, баъзи ноёб ер минераллар экспортини қайта тиклашга рози бўлди.

Иқтисодчи Гарция Эрреронинг айтишича, иккала давлатга ҳам ижобий янгиликлар керак, акс ҳолда иқтисодиётга катта зарар келтириши мумкин.

Сардорбек ПОЁНОВ тайёрлади.