Бадиий таржима ижодкор ва унинг асарлари билан бошқа бир халқ китобхонларини таништиришда, миллий адабиётларни бир-бирларига яқинлаштиришда муҳим воситачилик вазифасини бажаради. Жумладан, буюк шоир ва мутафаккир Алишер Навоий мероси туркман халқи қалбидан жой олишида бу санъат турининг роли ғоят катта бўлган.

Ўтган асрнинг йигирманчи йилларининг биринчи ярмида ҳазрат Навоий асарларининг туркман тилига таржима қилингани тўғрисида маълумотлар бор. Аниқроқ айтсак, 1925 йилда шоирнинг “Муҳокамат ул-луғатайн” асари Абдулҳаким Гулмуҳаммедов томонидан туркман тилига ўгирилиб, китоб шаклида чоп этилган.

 Шоирнинг ижод намуналари билан туркман халқини баҳраманд этиш ишлари кейинги йилларда ҳам изчил давом этмоқда. Хусусан, ўтган асрнинг қирқинчи йиллари Навоий асарлари билан туркман китобхонларини таништиришнинг янги босқичи бўлди, десак хато эмас. 1941 йилда “Туркманистон” давлат нашриёти Алишер Навоийнинг “Хазойин ул-маоний” девонидан танланган гўзал ғазалларидан намуналарни “Чор девон” номи билан катта нусхада босиб чиқарди. Таржималар ўз даврининг атоқли шоир ва ёзувчилари Берди Кербобоев, Беки Сейтоқов, Ёқуб Носирли, Помма Нурбердиев, Камол Ишонов, Дурди Оғамаммедов томонидан амалга оширилди. 1948 йилда тилга олинган нашриёт Алишер Навоий асарларини иккинчи марта, ўн минг нусхада “Сайланан эсерлер” деган номда чоп этди. Мазкур китобга шоирнинг олтмиш саккиз ғазали, ўн икки рубоийси, ўн туюқ, шунингдек, “Фарҳод ва Ширин” достонининг 20 ва 23-боблари таржима қилиб киритилган.

Аксарият, таржималар юқорида тилга олинган ижодкорлар қаламига мансуб. Айниқса, Б.Кербобоев таржималари этирофга лойиқ. Адибнинг ёзувчилик тажрибаси, шоирлик таланти, асл нусха тилини мукаммал ўзлаштиргани таржималарнинг муваффақиятини таъминлаган омиллардир. Навоийнинг “Ғавғо”, “Анго”, “Этди”, “Келгай”, “Ҳижрон иси”, “Парвоз қил” радифли ғазаллари Б.Кербобоев таржимасида асл нусхадагидек таассурот қолдиради. Мана, бир мисол:

 Ул паривашким, бўлубмен зору саргардон анго,

 Ишқидин олам менга ҳайрону мен ҳайрон анго…

 Новакининг парру пайкомида рангин туз эрур,

 Ёки кўнглумдан чу паррон ўтти, юқмиш қон анго…

Таржимаси:

Ол перизат болупдыр, мен зар-у сергездан оңа

Ышқыда әлем маңа ҳайран,менем ҳайран оңа...

 Оқларың пейкани хем реңк алмыш ол ган реңкиден,

 Гөвниме перран этер ким, чунки ёкмуш ол ган реңкиден...

 Таржимада аслиятнинг мазмуни, поэтик оҳанги яхши сақланган. Вазни, қофия ва радиф ўлчовларида жиддий фарқ йўқ. Мураккаб, қийин сўзларнинг туркман тилидаги муқобилини топиб, ўрни-ўрнида ишлатгани таржимоннинг ютуғи.

 Ҳазрат Навоий ғазалларининг моҳир таржимонларидан яна бири, таниқли ёзувчи ва шоир Б. Сейтақовдир. Унинг таржималари ҳам аслига яқинлиги, поэтик руҳи, композицияси, энг муҳими, мазмун-моҳиятига кўра асл нусханинг бадиий компонентларини ўзида мужассам эта олган. Шоирнинг лирик меросида мана шундай бир байт бор:

Мен қачон дедим: “Вафо қилгил манго”, зулм айладинг,

Сен қачон дединг: “Фидо бўлгил манго” бўлдим санго.

Байт қуйидагича ўгирилган:

Саңа вепа эт диемеде, сен маңа зулм эйледин,

Маңга пида бол диенде, мен пида болдым саңа…

Таржимон матнга бироз ижодий ёндашган, лирик қаҳрамоннинг савол-жавобини мазмунни бузмаган ҳолда, соддалаштирган, қўштирноқларни тушириб қолдириб, туркман китобхони енгил тушунадиган шаклга солган. Таржима тажрибасида бу усул қўлланилади ва яхши самара берганига мисоллар етарли.

 Туркман таржимонлари Алишер Навоийнинг рубоий ва туюқларини ҳам яхши ўгирган. Бу икки жанр анча мураккаб, ўзгача бадиий хусусиятларга эга. Таржима жараёнида бу ўзига хосликни сақлаш осон эмас. Лекин таржимонлар жанрларнинг мазмун-моҳиятини теран англаган ҳолда, таржимада тўла беришга эришган. Таржима учун шоирнинг энг машҳур, кўпчиликка ёд бўлиб кетган рубоий ва туюқлари танлангани эътирофга сазавор.

 Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш,

 Эл анга шафиқу меҳрибон бўлмас эмиш,

 Олтун қафас ичра гар қизил гул бутса,

 Булбулга тикандек ошён бўлмас эмиш.

Таржимада:

 Чет юртда гарып шадыян болмаз экен,

 Ил ҳем оңа яры-меҳрибан болмаз экен,

 Алтын капасың ичи гызыл гул болса,

 Билбиле тикендей ашиян болмаз экен.

Бир қарашда, таржимон асл нусхадаги сўзларни, шунчаки туркманчалаштириб қўйгандек туюлади. Аслида ундай эмас. Ўзбек ва туркман тиллари бир-бирларига жуда яқин, улар ўртасида ўхшашлик кўп. Шундай экан, таржимон бу имкониятдан фойдаланиши, ҳар икки тилда бир хил маънода қўлланиладиган сўзларни аслида қандай бўлса, шундайлигича қолдиришга ҳақли деб ўйлаймиз. Юқоридаги мисолда айнан шу усул қўлланилган. Қолаверса, таржима шаклан аслиятга ҳар қанча ўхшамасин, унинг поэтик оҳанги туркман тилининг руҳини эслатиб туради.

 Алишер Навоий асарлари билан туркман китобхонларини таништиришнинг иккинчи босқичи ўтган асрнинг 60-80 йилларига тўғри келади. Бу даврдаги туркман матбуотида шоирнинг кўплаб ғазаллари ва рубоийлари, ҳикматли сўзлари, қитъалари ва достонларидан намуналар мунтазам бериб борилди. Таржимонларнинг сафи ҳам кенгайиб, маҳорати ҳам ошди. Бу жараёнда К. Гурбаннепесов, Н.Гуллаев, Р.Режебов каби таниқли шоирларнинг фаоллиги кўпроқ кўзга ташланди. Жумладан, Туркманистон халқ шоири К.Гурбаннепесовнинг Навоий лирикасидан қилган таржималари бадиий мукаммаллиги, хато-камчиликлардан холилиги жиҳатидан мухлисларга маъқул бўлди. Таржимоннинг шоир асарлари тилидан яхши хабардорлиги қитъалар ва рубоийлар таржимасида қўл келган. Чунончи, шоирнинг “Яхши” радифли рубоийси нафис лирик оҳанги, жозиба қуввати, бетакрор бадиий хусусияти билан туркман китобхонига ҳам завқ берадиган даражада яхши ўгирилган:

 Кўз билан қошинг яхши, қабоғинг яхши,

 Юз била сўзинг яхши, дудоғинг яхши,

 Ийинг бирла менгинг яхши, сақоғинг яхши,

 Бир-бир не дейин, бошдин оёғинг яхши.

Таржимаси:

 Гөз билен гашың ягшы, габагың ягшы,

 Йўз билен сөзуң ягшы, додагың ягшы,

 Энекде халың ягшы, янагың ягшы,

 Бир-бир нәдип санайын, башдан аягың ягшы.

Биринчи ва иккинчи мисраларнинг шакли ҳам, мазмуни ҳам таржимада деярли бир хил, сўзма-сўз тўғри келади. Таржимоннинг маҳорати, асосан, учинчи ва тўртинчи мисраларда, аниқроғи, “ийинг, менгинг” каби сўзларнинг туркман тилидаги муқобиллари тўғри топилган ва мақсадга мувофиқ ишлатилганида кўринади. Таржимон Навоийнинг туркум рубоийлари ва қитъаларини худди шундай, шоирона маҳорат билан ўгирганки, уларни ўқиган ҳар бир туркман ўқувчиси навоийёна поэтик жилоларни ҳис қилиши мумкин.

Биз Алишер Навоий ижодидан ҳар хил даврларда туркман тилига ўгирилган баъзи асарларигагина тўхталдик. Аслида улуғ шоир адабий меросидан таржима қилинган ижод намуналарининг мундарижаси бундан-да катта ва ранг-баранг, ҳажми ҳам салмоқли. Таҳлил ихчам бир мақола доирасига сиғмайди. Мавзу кенг кўламдаги махсус илмий тадқиқотни тақозо этади. Шундай бўлса-да, ҳозирга қадар Алишер Навоийнинг лирик меросидан қилинган таржималар, хусусан, “Фарҳод ва Ширин” достони ва бошқа асарларининг туркман тилига ўгирилгани қардош халқнинг ўзбек адабиётига, қолаверса, унинг даҳо шоири Алишер Навоий ижодига бўлган ҳурматнинг рамзидир. Халқларимиз дўстлигининг бир кўриниши бўлган адабиётларимиз дўстлиги ўзаро бадиий таржималар орқали келажакда ҳам қанчалик кўп бойитиб борилса, адабий ҳамкорлигимиз янада мустаҳкамланиши табиийдир.

Каримбой ҚУРАМБОЕВ,

филология фанлари доктори, профессор,

Халқаро “Махтумқули Фироғий” номидаги Давлат мукофоти совриндори.