Мамлакатимизда 1996 йил 26 апрелдан амалда бўлган “Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонун истеъмолчи ва сотувчи (ишлаб чиқарувчи, ижрочи) ўртасидаги муносабатларни тартибга солиб келмоқда. Қонуннинг 9-моддасида олди-сотди шартномаларининг айрим турлари тўғрисидаги қоидалар, шунингдек, айрим турдаги товарларни (ишларни, хизматларни) реализация қилиш қоидалари Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан тасдиқланади, деб белгилаб қўйилган бўлиб, шунга асосан Ҳукуматимизнинг бир қатор қарорлари ҳам қабул қилинган. Шулардан бири Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 13 февралдаги 75-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекис­тон Республикасида чакана савдо қоидалари” ва “Ўзбе­кис­тон Республикасида умумий овқатланиш маҳсулотларини (хизматларини) ишлаб чиқариш ва сотиш қоидалари”дир.

“Ўзбекистон Республикасида чакана савдо қоидалари”нинг 12-бандида “мазкур қоидалардан тегишли кўчирмалар сотувчи томонидан кўргазмали ва қулай шаклда харидорлар эътиборига етказилади”, деб белгилаб қўйилган. Шунингдек, қоидаларда харидорлар эътиборига етказилиши лозим бўлган бир қатор зарурий маълумот (ҳужжат)лар ҳам келтириб ўтилганки, уларни қаерга ва қандай жойлаштирилса мақсадга мувофиқ бўлади, деган савол туғилиши табиий. Бу ерда бизга “Истеъмолчи бурчаги” сифатида кўпчилигимизга таниш бўлган маълумотлар ойнаси ёрдамга келади.

Албатта, қонун ҳужжатлари билан “Истеъмолчи бурчаги” қандай шаклда бўлиши керак, унда нималар ўз аксини топиши лозим ва бошқа шу каби аниқ-тиниқ кўрсатмалар берилмаган бўлса-да, қонунлар ва қонуности ҳужжатлари талаблари, бу борада тўпланган тажрибадан келиб чиқиб, “Истеъмолчи бурчаги” қандай бўлиши керак, деган саволга жавоб беришга ҳаракат қилиб кўрамиз.

Шунингдек, мақсадимиз масаланинг бундан ким кўпроқ манфаатдорлигини, истеъмолчими ёки мулкдорми, деган томонларини ҳам очиб беришга интилишдан иборат.

Шу ўринда, мақола матнининг айрим жойларида шахсий мулоҳазаларга асосланувчи, баҳсли фикрлар ҳам келтирилаётганини инкор этмаймиз. Шу билан бирга, бугун биз ушбу мақола билан истеъмолчига эмас, кўпроқ сотувчи (ишлаб чиқарувчи, ижрочи)га мурожаат қилишни ният қилдик. Зеро, сотувчи (ишлаб чиқарувчи, ижрочи) сиймосидаги мулкдорнинг фаолиятини эмин-эркин, қонун-қоидалар талаблари асосида олиб боришидан барчамиз бирдек манфаатдормиз.

Авваламбор, “Истеъмолчи бурчаги” истеъмолчилар танишиши учун қулай жойга ўрнатилган бўлиши керак. Савдо дўконида ўрнатилган ушбу маълумот ойнаси савдо растасининг ортида, харидор етиб бора олмайдиган жойга ўрнатилган бўлса, айтинг-чи, бундан нима мантиқ ва нима маъно? Шунингдек, маълумотлар ойнасига ўта майда, оддий кўз билан ўқиб бўлмайдиган ёзувлар қўйилган бўлса, бундан кимга нима наф? Демак, унинг ўрнатилган жойига ҳар бир истеъмолчи (харидор, мижоз) эркин ўтиб бора олиши ва бемалол таниша олиши керак.

“Истеъмолчи бурчаги”да нималар жойлаштирилиши мақсадга мувофиқ?

Авваламбор, ўзингизни таништиришдан бошлашни унутманг. Агар фаолиятингиз лицензияланиши шарт бўлган фаолият турига киритилган бўлса, лицензиянгиз нусхасини қўйинг. “Таклиф ва шикоятлар дафтари”, ёнғин вақтида эвакуация режаси ва хавфсизлик қоидалари, хизматлар прейскуранти, истеъмолчилар лозим бўлган ҳолларда қайси идораларга шикоятлар билан мурожаат қилишлари мумкинлиги тўғрисидаги маълумотлар (тегишли идораларнинг телефонлари), агар мазкур корхона хизматларидан фойдаланишда кимлардир имтиёзга эга бўлса, бу ҳақдаги маълумотлар, қўйинг-ки, истеъмолчи бурчагига шуларни ихчам, содда ва қулай тарзда жойлаштириш мақсадга мувофиқ. Шунингдек, маълумотлар ойнасида қонун ҳужжатларидан “Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуни (қуйида айрим ўринларда “қонун” деб юритилади), Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 13 февралдаги 75-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикасида чакана савдо қоидалари” (қуйида айрим ўринларда “қоидалар” деб юритилади) ҳам бўлиши ҳамма учун манфаатли.

Албатта, хизмат кўрсатиш турли хилда бўлгани сабабли, истеъмолчи бурчагини маълумотлар билан тўлдириш ҳам бир-биридан фарқ қилиши табиий. Айтайлик, савдо дўкони ва сартарошхона ўзларининг “Истеъмолчи бурчаги”га бир-биридан фарқ қиладиган маълумотларни жойлаштирадилар.

Ўзингизга қарашли корхона, ташкилотда “Истеъмолчи бурчаги”нинг бўлиши Сизнинг мижозларга яхши муносабатингизни, эътиборли эканингизни, харидор (мижоз)ни қадрлашингизни, шунингдек, Сизнинг шаффоф ишлашингизни, мижозлардан яширадиган нарсангиз йўқлигини ҳам билдиради. Мижоз (харидор)лар эса буни, албатта, илғаб оладилар.

Шунингдек, бурчакдаги маълумотларни янгилаб туришни ҳам унутмаслик керак. Сабаби, ҳозирги кенг қамровли ислоҳотлар даврида қонунлар ва қонуности ҳужжатларига киритилаётган ўзгартиш ва қўшимчалар, ҳаттоки айрим қонунларимизнинг тўлиқ янги таҳрирда қабул қилинаётганини ҳам назардан қочирманг. Балки киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар Сизга янаям кўпроқ эркинлик берган бўлиши ёки аксинча, қўшимча мажбуриятлар юклаб, масъулиятингизни оширган бўлиши мумкин. Бундан эса, ўз-ўзидан, биринчи навбатда, Сиз манфаатдорсиз.

Шу ерда битта мисол келтириб ўтайлик. Сиз мебель маҳсулотлари билан савдо қилувчи дўкондорсиз. Қонуннинг 18-моддасига кўра, истеъмолчи мақбул сифатли ноозиқ-овқат товарини харид қилган кунидан эътиборан ўн кун ичида ушбу товар сотиб олинган жойдаги сотувчидан уни айни шундай товарга алмаштириб олишга, бундай товар сотувда бўлмаса, пулини қайтариб олишга ҳақли. Алмаштириб олиш тартиби ва алмаштириб берилмайдиган товарлар рўйхати Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати тасдиқлайдиган қоидалар билан белгиланади, деб кўрсатиб ўтилган. Демак, харидор ноозиқ-овқат товар унга берилган пайтдан бошлаб 10 кун мобайнида, агар бундан узоқроқ муддат сотувчи томонидан эълон қилинмаган бўлса, сотиб олинган товарни айнан шундай ўлчам, шакл, габарит, фасон, рангдаги ёки комплектациядаги бошқа товарга харид қилинган жойда ва сотувчи томонидан эълон қилинган бошқа жойларда нархида тафовут бўлган тақдирда сотувчи билан зарур ҳисоб-китоб қилган ҳолда алмаштиришга ҳақлидир (қоидаларнинг 27-банди). Айтайлик, мен туфли сотиб олдим. Уйга келгач, менга туфлининг қайсидир истеъмол хоссаси (мисол учун, ранги) ёқмай қолди. Гарчи туфли барча талабларга жавоб берса-да, яъни менга лойиқ, сифатли бўлгани ҳолда, мен уни 10 кун ичида алмаштириб олиш ҳуқуқига эгаман. Бироқ истеъмолчининг бу ҳуқуқини барча товарлар учун ҳам татбиқ қилиб бўлмайди. Бу ерда Сиз — мебель сотувчи учун муҳим бўлган нарса қонуннинг иккинчи қисмидаги алмаштириб олиш тартиби ва алмаштириб берилмайдиган товарлар рўйхати деган тушунчалардир. Сабаби “Ўзбекистон Республикасида чакана савдо қоидалари”нинг 1-иловасига кўра, мебель маҳсулотлари “Зарур сифатдаги, қайтариб олинмайдиган ёки шунга ўхшаш товарга алмаштирилмайдиган ноозиқ-овқат товарлари рўйхати”га киритилган. Бундан келиб чиқадики, харидор зарур сифатдаги мебель маҳсулотини, қайсидир истеъмол хоссалари ёқмагани боисидан (айтайлик, мебелнинг ранги қуда томонга маъқул келмагани сабабидан) унга берилган пайтдан бошлаб 10 кун мобайнида товарни айнан шундай ўлчам, шакл, габарит, фасон, рангдаги ёки комплектациядаги шундай товарга ёки бош­қа товарга алмаштириб ололмайди. Албатта, агар Сиз шартнома тузиш пайтида шундай ҳолатларда ҳам алмаштириб беришни ваъда қилган бўлсангиз, бу истисно сифатида қаралади ва Сиз алмаштириб беришингизга тўғри келади ёки мебелда нуқсонлар бўлса, бу ерда истеъмолчининг нуқсонли товарни алмаштириб олиш бўйича қонуний ҳуқуқи вужудга келади.

Яна бир ҳолат: қонуннинг 15-моддасида келтириб ўтилганидек, узоқ муддат давомида фойдаланиладиган товарни таъмирлашга кетадиган вақтда фойдаланиб туриш учун истеъмолчининг талабига биноан нуқсонли товар қайтариб берилганидан кейин уч кун ичида унга айни шундай маркали (моделли, артикулли) товар бериб турилади (сотувчининг ҳисобидан унинг ўзи ёки вакили элтиб беради). Қонун талабидан келиб чиқилса, Сиз томонингиздан истеъмолчига сотилган диванда нуқсонлар аниқланиб, уни таъмирлатиб бериш учун 5 кун вақтингиз кетса, истеъмолчига уйда фойдаланиб туриши учун худди шундай диван бериб туришингиз, уни ўзингиз элтиб ҳам беришингиз керак эди. Лекин қоидаларнинг 2-иловасида “Харидорнинг таъмирлаш даврида унга текин бериб туриш ёки худди шундай марка (модел, артикул)даги товарни алмаштириш тўғрисидаги талаби татбиқ этилмайдиган узоқ муддат фойдаланиладиган товарлар рўйхати” тасдиқланган бўлиб, мебель маҳсулотлари мазкур рўйхатга киритилгандир.

Юқоридагилардан келиб чиқилса, дўконингизда эътибор билан ташкилланган “Истеъмолчи бурчаги” бўлишидан ва унда қоидаларнинг 1- ва 2-иловаларини аниқ-тиниқ қилиб жойлаштирилишидан, биринчи навбатда, Сиз манфаатдорсиз.

“Истеъмолчи бурчаги” — муаммоли ҳолатларда Сизга ёрдамчи.

Айтайлик, истеъмолчи “қонуннинг мана шу моддасида бундай дейилган, бу ерда мен ҳақман, сиз эса ноҳақсиз”, деб туриб олди. Шунда маълумотлар ойнасига жойлаштирилган қонун Сизга ёрдамга келади. Қонун китобини қўлга олиб, ўша моддани истеъмолчи билан биргаликда кўздан кечирдингиз, қарангки, ушбу ҳолатда Сиз ҳақ экансиз. Истеъмолчи ҳам қонун бўйича ушбу ҳолатда ноҳақлигини кўргач, бироз ҳовуридан тушар, мен қонундан ҳам устунман, деб туриб олмас, ахир.

Мазкур бурчакка жойлаштирилган “Таклиф ва шикоятлар дафтари” мулкдор мулкининг ҳимоячиси. Нега дерсиз? Қанчалик уринманг, қўл остингизда ишловчи барча ходимларни тўлиқ назорат қила олмайсиз. Шундоқ ҳам Сизнинг бундан ташқари қиладиган ишларингиз кўп. Лекин сотувчилар харидорларга қўпол муносабатда бўлиши, уларни алдаши, охир-оқибат билиб-билмаган ҳолда харидорларни Сизнинг дўконингиздан бездириши ҳам мумкин. Лекин “Таклиф ва шикоятлар дафтари”ни юритишга эътибор қаратсангиз, унга истеъмолчилар томонидан ёзилган танбеҳлардан тўғри хулоса чиқариб борсангиз, айбдорларга чоралар кўриб борсангиз-чи? Бу билан бир қанча кўнгилсизликларнинг олди олинади, тўғрими?

Яна бир гап. Истеъмолчи (харидор, мижоз) қайсидир идораларга мурожаат қилиб, Сизга ортиқча бошоғриқ келтирганидан кўра, шу жойнинг мулкдори, хўжайини — Сизга мурожаат қилгани, муаммони ўзингиз ҳал қилганингиз яхши эмасми?

Бу Сизнинг имижингизни янада ошириб, харидорларнинг Сизга нисбатан янада ишончи ортишига ва уларни кўпайтиришга ҳам ҳисса қўшади. Бир мижоз ўнлаб янги мижозларни етаклаб келишидан умидвормисиз? Унда шу бир мижоз юзлаб мижозларингизни олиб кетиб қолиши мумкинлигини ҳам унутманг.

Истеъмолчи арзимаган битта товарни алмаштириб берилмаётганидан шикоят қилиб, юқори идораларга мурожаат қилса, қайсидир бир назорат қилувчи идорада эса Сизни ёқтирмайдиган, тирноқ остидан кир қидириб юрган одам ўтирган бўлса-чи? Ундан кўра, истеъмолчи тарафида туринг, вазиятни ўз қўлингизга олиб, назоратингиз остида ушланг. Сиз ҳал қилинг!

Ҳурматли мулкдор, корхонангизга келиб, бирор ҳолат юзасидан шикоятини билдирган ва охир-оқибат ўзининг ҳақлигини исботлай олмай (майли, ўша ҳолатда у ноҳақ бўлган бўлсаям), ютқазган мижоз (харидор) устидан устун келганингизни ғалаба сифатида нишонладингизми? Демак, сиз банкротлик томон дадил қадамлар билан бормоқдасиз. Мижоз (харидор) сизнинг корхонангизни ёмон таассуротлар билан тарк этгач, эртага эшигингиздан яна кулиб кириб келмаслиги аниқ. Чунки атрофда Сизнинг дўконингиз каби, балки ундан афзалроқ бўлган дўконлар юзлаб топилади. Буни рақобат деб қўйибди.

Бугун давлат ва Ҳукумат Сизни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаётгани, фаолиятингизни ривожлантиришингиз учун шароит яратиб беришга интилаётгани сир эмас. Чунки Сиз қўшимча иш ўринлари яратиб, одамларни иш билан таъминлаяпсиз, қўлингизда ишловчи одамларнинг уйларидаги қора қозони қайнаб турибди, солиқлар тўлаб, давлатимиз бюджетининг даромад қисмини тўлдиряпсиз. Бироқ, Сизга жарақ-жарақ пуллар қаердан келяпти, даромадингиз манбаи ким? Албатта, истеъмолчилар. Дунёда, биринчи навбатда, ривожланган мамлакатларда “Истеъмолчи (мижоз) ҳамиша ҳақ” деган сермаъно тамойил бежиз амалиётга киритилмаган.

Ғайрат МАМАТҚУЛОВ,

Ўзбекистон истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш жамиятлари федерацияси Фарғона вилояти ҳудудий бирлашмаси раиси ўринбосари