Andijondagi yagona tarixiy Qalʼa Dukchi Eshon mahallasida joylashgan. Ushbu yodgorlik Oʻshdan kelishda shaharning ramziy darvozasi boʻlgan. Maʼlumotlarga koʻra, chor Rossiyasi harbiy qismi uchun mudofaa qoʻrgʻoni sifatida 1878-1881-yillarda bunyod etilgan. Maydoni 4-4,5 gektarni tashkil etib, 6 ta kazarma binosi, qurol-aslahalar omborxonasi, otxona, gauptvaxta (mahbuslarni vaqtincha ushlab turuvchi joy) oʻrin olgan.

Devorlarining boʻyi 10 metr, qalinligi 4-5 metr, yuqori qismi kungirali, uch qator oʻq otishga moʻljallangan maxsus teshiklari mavjud. Asosiy kirish qismi zinali boʻlib, kengligi 3 metrli yogʻoch darvoza orqali ichkariga kirilgan. Devor qatlami kvadrat hajmli va toʻrt burchakli pishiq gʻisht hamda paxsa bilan koʻtarilgan. Baland devorlaridan Andijon shahrining har bir mahallasi koʻrinib turgan. Shu joydan turib isyonlarni bostirish imkoniyati boʻlgan.

— Qalʼada chor Rossiyasi armiyasining Turkiston asosiy muntazam harakatdagi batalyoni 4-5-rotasiga tegishli 250 dan ziyod askarlari boʻlgan, — deydi meʼmoriy yodgorlik masʼul xodimi Behzodbek Oxunov. — 130-yil davomida juda koʻp tarixiy voqealar, jumladan, 1898-yilda Dukchi Eshon boshchiligidagi Andijon qoʻzgʻolonining guvohi boʻlgan. Bizgacha “Qalʼa” obidasining faqat bir qismi va baland mahobatli devorlarining uchdan bir qismigina saqlanib qolgan. Yodgorlik hududidagi quduq va zindon hozirgacha saqlanib qolgan. Zindon tor yoʻlak va ikki xonadan iborat boʻlib, askarlar uchun gauptvaxta sifatida bunyod etilgan. Keyinchalik asir olingan oʻzbek qoʻzgʻolonchilari uchun zindon vazifasini oʻtagan. Zax va qorongʻi xonada oʻsha davr muhitini namoyish etuvchi holat oʻz aksini topgan.

Aytishlaricha, askarlarni ichimlik suvi bilan taʼminlash maqsadida qurilgan quduqdan suv chiqmagan. Boisi, Qalʼa yer sathidan ancha balandlikda joylashgan. Qoʻzgʻolon paytida halok boʻlgan bir qancha askarlarning murdasi mana shu quduqqa tashlab yuborilgan.

— Bu joyni bir necha marta nabiralarim bilan tomosha qilganman, — deydi Jalaquduq tumanida yashovchi mehnat faxriysi Toʻydixon Aliboyeva. — Tarixiy eksponatlar oʻsha davrda qurollar qanday ishlanganini koʻrsatadi. Devorlarining mustahkamligi sabab yillar oʻtsa-da oʻz holida saqlangan. Unda oʻtmishimiz, ota-bobolarimiz nafasini koʻrish mumkin.

“Qalʼa” bugungi kunga kelib viloyatda sayyohlik salohiyatini shakllantirishga xizmat qiluvchi sanoqli manzillardan biridir. Shunday ekan, bu yerdagi har bir eksponatlar ham qadrli boʻlib, ular tarixdan guvohlik beradi.

Akbarjon NAZAROV, jurnalist.